Wij hebben de menschlijke Reden, door den natuurlijken voordgang der beschaving, zich langzamerhand zien vormen; het bijgeloof, zich van haar zien meester maken, om haar te bederven; en de willekeurige magt, de geesten onder het gewigt van schrik en elende, zien verlagen, en verdooven.

   Een enkel volk, ontsnapt dezen dubbelen invloed. 's Menschen Geest, bevrijd van de banden zijner kindsheid, nadert, van dezen gelukkigen grond, waar de Vrijheid, de fakkel der genie ontstoken heeft, met vaste schreden, de waarheid. Doch, de versveringen, voeren weldra de dwinglandij met zich, welke door het bijgeloof; hare standvastige gezellinne, gevolgd wordt, en 't geheele menschdom, is weder in de diepste duisternis, welke immer schijnt te moeten duren, gedompeld. De dag, nogthans, breekt allengskens weder aan; de oogen, sedert lange, tot de donkerheid veröordeeld, bespeuren denzelven, sluiten zich weder, gewennen zich eindelijk langzamerhand, aan het aanbrekend morgenrood, en vervolgends aan het helderste licht, en de genie durft [p.197] zich weder vertoonen, op dezen Bol, waarvan de dweepzucht, en barbaarsheid, haar voor altoos schenen verbannen te hebben.

   Wij hebben de Reden, hare ketenen reeds zien optillen, sommigen zien losmaken; en onöphoudelijk, nieuwe krachten verkrijgende, 't oogenblik harer vrijheid, zien voorbereiden en verhaasten.

   'Er blijst ons over, om het tijdvak door te loopen, waarïn zij volëindigde met dezelven te verbreken; waarin zij gedwongen, om derzelver overblijfselen nog te torsschen, zich allengskens, van dezelven ontdeed; waarin zij, eindelijk vrij zijnde, in haren loop niet meer kon worden opgehouden, dan door hinderpalen, welke bij iedere nieuwe vordering, onvermijdlijk zijn, om dat zij door de gesteldheid van ons verstand zelve, of, door de vastgestelde betrekking, tusschen de middelen, die wij bezitten om de waarheid te ontdekken, en den weêrstand, dien zij onze poogingen biedt, veroirzaakt worden. De Godsdienstige onverdraagzaamheid, had zeven der Nederlandsche Provintiën genoodzaakt, om het Spaansche juk af te schudden, en een bondgenoodschaplijk Gemeenebest te vormen; en zij alleen had de Engelsche vrijheid doen ontwaken, welke door langdurige en bloedige beroerten afgemat, volëind heeft, met te rusten in den schoot eener Regeeringsvorm, die langen tijd, door de Wijsgeerte bewonderd is, en voortäan geen ander steunsel meer zal vinden, dan in het nationale bijgeloof, en de staatkundige huigchelarij. [p.198]

   't Was eindelijk ook, aan Priesterlijke vervolging, dat de Zweedsche natie, den moed verschuldigd was, om een gedeelte harer Rechten te hernemen.

   Nogthands hadden, in het midden dezer beroeringen, door Godgeleerde verschillen, te weeg gebragt, Vrankrijk, Spanje, Hongaryen en Bohemen, de geringe overblijfselen hunner Vrijheid, of 't gene ten minsten, den schijn derzelve had, zien vernietigen.

   Men zou te vergeefs, in de Landen welke men vrij noemt, die vrijheid zoeken, welke geen eene der natuurlijke Rechten van den mensch, geweld aandoet, welke niet alleen, derzelver bezit hem verzekert, maar ook derzelver uitoefening hem toestaat. De vrijheid, welke op een stellig Recht, dat ongelijk verdeeld is, is gegrond, vergunt een bijzonder persoon, meerder of minder voorrechten, naar dat hij in deze of die stad woont, in dezen of dien rang geboren is, een grooter of kleiner fortuin heeft, en dit of dat handwerk uitoefent; en het gelijkend tafereel dier vreemde onderscheidingen, bij verschillende natiën, zal het beste antwoord zijn, dat wij geven kunnen, aan hun, die derzelver voordeelen en noodzaaklijkheid, als nog staande houden.

   In deze zelfde Landen echter, wordt de bijzondere en burgerlijke vrijheid, door de wetten gewaarborgd. En, zoo al de mensch, 'er niet alles is, wat hij wezen moet, de waardigheid zijner natuur, wordt er nogthands niet geschonden; [p.199] eenigen zijner Rechten, worden ten minsten erkend; men kan niet meer zeggen dat hij slaaf is, maar alleenlijk, dat hij nog niet wezenlijk vrij weet te zijn.

   Bij die natiën, waar, gedurende dien tijd, de vrijheid meerder of minder wezenlijke verliezen geleden had, waren de staatkundige Rechten, welke de massa des volks genoot, binnen zoo naauwe grenzen besloten, dat de vernietiging der genoegzaam willekeurige Aristocratie, onder welke het gezucht had, het verlies dezer Rechten ruim schijnt vergoed te hebben. De mensch, had den naam van Burger, die door de ongelijkheid genoegzaam nutteloos werd, verloren, doch zijne hoedanigheid van mensch, werd meêr geëerbiedigd; en de vorstelijke willekeurige raagt, heeft hem, van de leenroerige onderdrukking verlost, en uit dezen staat van vernedering getrokken, die des te drukkender was, naar mate het aantal en de tegenswoordigheid zijner dwingelanden, 't gevoel van denzelven vernieuwde.

   De Wetten moesten, onder deze half vrije Regeeringsvormen, volmaakter worden, om dat het belang van hen, die uit kracht van dezelve, eene wezenlijke magt uitoefenen, gewoonlijk met de gemeene belangen des volks niet strijdig is; ook moest dit het geval zijn, onder geheel willekeurige Regeeringen, om dat het belang van de algemeene welvaart, zich dikwerf vermengt, met dat van den dwingeland, of, om dat hij zelf de overblijfselen van de magt der edelen of der geest- [p.200] lijkheid zoekende te vernietigen, daar door in de Wetten, een' geest van gelijkheid geboren werd, welks eigenlijk oogmerk was, de slavernij vasttestellen, doch welks uitwerkselen dikwerf heilzaam waren.

   Wij zullen de oorzaken, in derzelver bijzonderheden ontwikkelen, welke in Europa, die soort van willekeurige magt hebben voordgebragt, waar van noch de voorgaande Eeuwen, noch de andere deelen der waereld, een voorbeeld hadden opgeleverd; een willekeurig gezach namelijk, dat, beteugeld door het publiek gevoelen, geregeld door de verlichting, en verzacht door deszelfs eigen belang, rijkdom en vlijt, meer dan eenmaal vermeerderd heeft, en somtijds zelfs, de vorderingen van het onderwijs, en der burgerlijke vrijheid is voordeelig geweest.

   De Zeden werden verzacht, door de verzwakking dier vooröordeelen, die derzelver woestheid, hadden doen standhouden; door den invloed van dien geest van koophandel en vlijt, die de vijand is der gewelddadigheden, en der beroerten, welke den rijkdom de wijk doen nemen; door den afschrik, welke de nog versch in geheugen zijnde barbaarsheden, van het voorgaande tijdvak, inboezemden; door eene meêr algemeene voordplanting van Wijsgeerige denkbeelden van gelijkheid en menschlijkheid; en eindelijk, door het langzame, maar zekere uitwerksel, van den algemeenen voordgang der verlichting.

   De Godsdienstige onverdraagzaamheid bestond [p.201] nog, doch alleen als eene uitvinding der menschlijke voorzichtigheid, als eene hulde aan de volksvooröordeelen, of als een behoedmiddel tegens de opbruischingen des volks. Zij had hare woede verloren: de zeldzaam aangestoken brandstapels, werden vervangen, door eene onderdrukking, die menigmaal willekeuriger, doch tevens minder onmenschlijk was; en, in deze laatste tijden, heeft men geene vervolgingen meer gebruikt, dan zeer zeldzaam, en in zekeren zin, uit gewoonte of believing. Overäl, en in allen opzichte, heeft de loosheid der Regeeringen, langzamerhand, en als met weerzin, het publiek gevoelen, en zelfs de voordgang der wijsgeerte gevolgd.

   In de daad, zoo 'er al in de zedelijke en staatkundige wetenschappen, op ieder oogenblik een groote afstand is, tusschen de hoogte, waar toe de Wijsgeeren hunne kundigheden gebragt hebben, en de middelmatige vorderingen, dier menschen, die hunnen geest beschaven, en welker gemeene Leer, dit soort van algemeen aangenomen geloof te weeg brengt, dat men publiek gevoelen noemt; zij nogthans die de openbare zaken besturen, en onmiddellijk op het lot des volks invloed hebben, welke ook deszelfs Regeeringsvorm zij, zijn wel verre, om zich dit gevoelen ten richtsnoer te stellen. Zij volgen het, doch zonder 'er deelgenoten van te worden, veel min verder te gaan, en vinden zich bestendig, vele jaren, en ten aanzien van vele waarheden, beneden hetzelve.[p.202]

   Het tafereel van de vorderingen der Wijsgeerte, ende voordplanting der verlichting, waarvan wij de algemeenste en tastbaarste uitwerkselen hebben blootgelegd, zal ons derhalven heenleiden, tot het tijdvak, waarin de invloed dezer vorderingen, op het publiek gevoelen, en van dit, op de natiën en derzelver opperhoofden, eenmaal ophoudende langzaam en ongevoelig te werken, onder de geheele massa eeniger volken eene omwenteling heeft te weeg gebragt, welke een zeker onderpand is, van die, welke het geheele menschdom ondergaan zal.

   Na langdurige dwalingen, na zich in onvolkomene of onbepaalde theörien te hebben uitgeput, heeft men eindelijk de wezenlijke Rechten van den mensch leeren kennen, en dezelven van deze enkele waarheid leeren afleiden, dat de mensch, een gevoelig wezen is, begaafd met een redenlijk vermogen, en bekwaam, om zedelijke denkbeelden te verkrijgen.

   Men heeft leeren zien, dat de handhaving dezer Rechten, het eenig oogmerk was, van de verëeniging der menschen, in burgerlijke maatschappijen, en dat de maatschaplijke verbindtenis, de konst moet zijn, om hen, het behoud dezer Rechten, in de grootste gelijkheid, en in de grootste uitgestrektheid, te waarborgen. Men heeft gevoeld, dat de middelen, om ieders Rechten te verzekeren, in iedere maatschappij aan gemeene regelen, onderworpen moetende zijn, de magt om deze middelen te kiezen, en deze regelen te bepa- [p.203] len, alleen aan de meerderheid van de leden der maatschappij zelve, kon toekomen; wijl ieder bijzonder persoon, in deze keuze, zijn eigene Reden, niet kunnende volgen, zonder de anderen aan dezelve te onderwerpen, de stem der meerderheid, het eenig kenmerk der waarheid is, dat door ieder kan worden aangenomen, zonder de gelijkheid te kwetsen.

   Ieder mensch, kan zich dadelijk, vooraf, tot onderwerping aan deze stem der meerderheid verbinden, welke alsdan, de stem van het geheel wordt; doch hij kan hiertoe niet verbinden, dan zich zelven alleen; ook kan hij zich aan deze meerderheid niet verpanden, dan in zoo verre men, zijne natuurlijke Rechten erkend hebbende, dezelve in geenen deelen te kort doet.

   Zoodanige zijn de Rechten der meerderheid op de maatschappij, of derzelver Leden, en tevens de grenzen dezer Rechten. Zoodanig is de oirsprong, van deze eenstemmigheid, welke de verbindtenissen door de meerderheid aangegaan, voor allen verpligtend maakt; eene verpligting, die ophoudt wettig te zijn, wanneer door de verwisseling der bijzondere personen, deze eenstemmige bekrachtiging opgehouden heeft te bestaan. Zonder twijfel, zijn 'er voorwerpen, ten aanzien van welke de meerderheid misschien meermalen ten voordeele van de dwaling, en tegen het gemeen belang van allen, beslissen zou; doch zij is het nogthands, die moet uitwijzen, welke deze voorwerpen zijn, waaromtrent zij zich op hare eigene [p.204] beslissingen niet onmiddellijk verlaten moet; zij is het, die moet bepalen, wie zij zijn, welker Reden zij, in plaats van de hare, moet doen gelden; en welke de methode moet regelen, die men moet volgen, om te zekerer tot de waarheid te geraken; zij kan zich niet ontslaan, van de magt om uitspraak te doen, wanneer derzelver beslissingen, niet tegen de Rechten, die aan allen gemeen zijn, aanloopen.

   Men zag dus, voor zulke eenvoudige beginselen, die denkbeelden geheel verdwijnen, van een verdrag tusschen het volk en zijne overheden, dat niet kon vernietigd worden, dan bij wederzijdsche toestemming, of door de ontrouw van eene der partijen; gelijk mede, dit minder slaafsch, maar niet minder ongerijmd gevoelen, dat een volk, aan de eenmaal vastgestelde vorm van Regeering vastboeide, even of het recht om dezelve te veränderen, niet de voornaamste waarborg van alle de anderen ware, en alle menschlijke instellingen, die noodwendig gebreklijk, en voor nieuwe volmaking vatbaar zijn, naar mate de menschen verlichter worden, van eeuwigen duur zouden kunnen wezen. Men was dus verpligt, die looze en valsche Staatkunde te verlochenen, welke vergetende, dat alle menschen, van de natuur zelve, gelijke rechten verkregen hebben, de uitgestrektheid van die, welken zij hun laten wilde, afmat, naar de grootheid van het grondgebied, de gesteldheid der Luchtstreek, het nationaal karacter, den rijkdom des volks, of den trap van volmaaktheid, [p.205] welken, koophandel en vlijt bereikt hadden; of deze zelfde rechten, onder verschillende klassen van menschen ongelijk wilde verdeelen, aan geboorte, aan rijkdom, en aan zekere handteeringen, van deze rechten, wilde toestaan, en aldus tegenstrijdige belangen, en magten, wilde scheppen, om vervolgends tusschen dezelve een evenwigt vasttestellen, dat deze instellingen alleen, noodzaaklijk hadden gemaakt, en dat derzelver gevaarlijken invloed zelfs niet kon wegnemen.

   Men durfde dus de menschen, niet meer in twee verschillende klassen verdeelen, de eene, geschikt om te regeeren, de andere om te gehoorzamen; de eene om te bedriegen, de andere om bedrogen te worden; men was verpligt te erkennen, dat allen een gelijk recht bezitten, om ten aanzien hunner belangen, te worden ingelicht, om alle waarheden te kennen, en dat geene der door henzelven vastgestelde magten, het recht kan hebben, om eene enkele waarheid, voor hen te verbergen.

   Deze beginselen, welke de grootmoedige SYDNEI (*)

(*)   ALGERNON SYDNEI namelijk, die in 't jaar 1683, onder de Regeering van KAREL DEN II, Koning van Engeland, het leven op 't schavot moest verliezen, om dat hij beschuldigd werd, in eene Samenzweering tegens denzelven te hebben deelgenomen, en die zich verhovaardigde, dat hij stierf, -- gelijk hij 't noemde -- voor de goede oude zaak. Zie HUME, Hist. van Engeland, VIII. Deel, pag. 249 et seqq. Vertaaler.

met zijn bloed betaalde, en waar aan LOCKE 't gezach van zijnen naam leende, werden [p.206] vervolgends door ROUSSEAU, naauwkeuriger, uitgebreider en krachtiger ontwikkeld, en hij verdient den roem, van haar geplaatst te hebben, onder 't getal dier waarheden, welke het niet meer geoirloofd is, te vergeten, of te bestrijden.

   De mensch heeft behoeften, en het vermogen, om in dezelven te voorzien; uit de voordbrengselen van dit vermogen, verschillend gewijzigd en verdeeld, ontstaat eene versameling van rijkdom, geschikt, om de gemeene behoeften te hulp te komen. Doch welke zijn de wetten, waar naar deze rijkdom, verkregen en verdeeld, bewaard en verteerd, vermeerderd en verkwist wordt? Welke zijn de wetten van dit evenwigt, dat onöphoudelijk plaats heeft, tusschen de behoeften, en de middelen, om in dezelve te voorzien, waar door de voldoening der behoeften gemaklijker wordt, en, bij gevolg, wanneer de rijkdom vermeerdert, meer welvaart ontstaat, tot dat zij den trap van deszelfs aanwas, bereikt hebben, en waardoor, in tegendeel, wanneer de rijkdom vermindert, meerder zwarigheden, en bij gevolg meerder gebrek ontstaat, tot dat de ontvolking, en de ontbeering het evenwigt hersteld hebben? Hoe komt het, dat men in deze verwonderlijke verscheidenheid van arbeid en van voordbrengselen, van behoeften, en van middelen, om dezelve te bevredigen, in deze verschriklijke onderëenmenging van belangens, welken het bestaan, en de welvaart, van een op zich zelven staand persoon, aan het algemeene samenstel der maatschappijën, [p.207] verbindt, welke hem, van alle natuurlijke toevallen, en van alle staatkundige gebeurtenissen afhanglijk maakt, en welke, in zekeren zin, zijne vatbaarheid, om genietingen en ontbeeringen te ondervinden, tot den geheelen aarbol uitstrekt; hoe komt het, dat men in deze schijnbare verwarring, nogthands, door eene algemeene wet des zedelijke waereld, de poogingen van ieder voor zich zelven tot het welzijn van allen ziet strekken, en in weêrwil der uiterlijke botzing van tegenstrijdige belangen, het algemeen belang, ziet eisschen, dat ieder het zijne wel versta, en zonder hinder aan hetzelve kan gehoorzamen.

   De mensch, moet, dus met volkomen vrijheid, zijne vermogens kunnen ontwikkelen, over zijnen rijkdom kunnen beschikken, en in zijne behoeften kunnen voorzien. 't Algemeen belang van iedere maatschappij, wel verre van de uitoefening dezer vrijheid te bepalen, verbiedt integendeel, aan haar, eenig nadeel toe te brengen, en in dit gedeelte der publieke orde, is de zorg, om aan ieder, zijne natuurlijke Rechten te verzekeren, tevens de eenige nuttige Staatkunde, de eenige pligt der maatschaplijke magt, en het eenig Recht, dat den algemeenen wil, wettiglijk, over bijzondere personen, kan uitoefenen.

   Doch dit beginsel, eenmaal erkend zijnde, blijven 'er echter, voor de publieke magt, nog pligten over, om te vervullen; zij moet, maten en gewigten, die door de wet zijn goedgekeurd, vaststellen, welke moeten dienen, om in ruilingen [p.208] van allerlei aart, het gewigt, den inhoud, de uitgestrektheid en de maat der verruilde dingen, aantetoonen.

   Zij moet een' gemeenen maatstaf daarstellen, der prijzen en waardijën, die dezelve vertegenwoordigt, de berekening van derzelver veranderingen en betrekkingen, gemakkelijk maakt, en die vervolgends hare eigene waarde hebbende, tegens alle dingen, die zekeren prijs kunnen hebben, kan verruild worden; een middel, zonder 't welk de koophandel, als tot onmiddelijke en rechtstreeksche ruilingen bepaald, geene levendigheid kan verkrijgen.

   Over een gedeelte der nieuwe voordbrengselen, van ieder jaar, kan men vrij beschikken, wijl hetzelve niet behoeft te dienen, om den arbeid, waar van deze voordbrengselen de vruchten zijn, of dien welke in 't vervolg, dezelve even groot of nog overvloediger moet maken, te betalen. De bezitter van dit gedeelte; is hetzelve niet onmiddelijk aan zijnen arbeid verschuldigd; hij bezit hetzelve, onäfhanglijk van het gebruik dat hij van zijne vermogens kan maken, om in zijne behoeften te voorzien. 't Is dus dit gedeelte van den jaarlijksch verkregen rijkdom, waaröp de maatschaplijke magt, zonder benadeeling van iemands recht, de noodzaaklijke lasten kan leggen, om te voorzien in de kosten, welke, de zekerheid van den Staat, de inwendige rust, de bewaring der Rechten van bijzondere personen, de uitoefening der vastgestelde magten, ten aanzien van het ma- [p.209] ken of uitvoeren van wetten, en eindelijk, de bevordering van de algemeene welvaart, vereisschen.

   'Er bestaan werkzaamheden, stichtingen, en inrichtingen, die voor de algemeene maatschappij nuttig zijn, die zij moet bevoordeelen, besturen en bewaken, en welke dat gene gemaklijk maken, dat door de verëeniging van persoonlijke willen, en bijzondere belangen, niet kan worden te weeg gebragt, 't zij, ten aanzien van de vorderingen van den Landbouw, de vlijt en den Koophandel, 't zij, om het kwaad, dat natuurlijk niet kan vermijd worden, of dat door onvoorziene toevallen veroirzaakt wordt, voortekomen of te verminderen.

   Tot aan het tijdstip waarvan wij spreken, en zelfs langen tijd daarna, waren deze verschillende voorwerpen, aan 't geval, aan de hebzucht der Regeeringen, aan de behendigheid van kwakzalvers, aan de vooroordeelen, of aan 't belang der vermogende klassen, overgelaten; doch, een leerling van DESCARTES, de doorluchtige en ongelukkige JAN DE WITT, gevoelde, dat de staatkundige Oeconomie, even als alle andere wetenschappen, aan de beginselen der Wijsgeerte, en aan naauwkeurige berekeningen, moest onderworpen worden.

   Zij maakte nogthans weinig vorderingen, tot op het oogenblik, dat de vrede van Utrecht, eene duurzame rust aan Europa beloofde. Op dien tijd, zag men de geesten, eene genoegzaam algemeene neiging, tot deze, tot nog toe verwaar- [p.210] loosde Studie verkrijgen; en deze nieuwe wetenschap is door STEWARTH, door SMITH en vooräl, door de Fransche Oeconomisten, ten minsten wat de naauwkeurigheid en de zuiverheid der beginselen belangt, tot dien volmaaktheid gebragt, welke men, na zoodanige langdurige onverschilligheid, niet verwachten kon, zoo spoedig te zullen bereiken.

   Doch deze vorderingen in de Staatkunde en in de staatkundige Oeconomie, hadden dezelfde oirzaak, als die der algemeene Wijsgeerte, of der bovennatuurkunde, wanneer men dit woord in den uitgestrektsten zin neemt.

   DESCARTES had dezelve aan de heerschappij der Reden onderworpen; hij gevoelde wel, dat zij geheellijk haren oirsprong moest ontleenen, van die klaarblijklijke grond - waarheden, welke de waarneming van de werkingen van onzen geest, ons leert kennen; doch weldra, verdwaalde hij door zijne ongeduldige verbeelding, van den weg, dien hij zelf had afgeteekend, en de Wijsgeerte, scheen eenigen tijd, hare onäfhanglijkheid, alleen, verkregen te hebben om tot nieuwe dwalingen te vervallen.

   LOCKE eindelijk, vatte den draad, dien hem moest geleiden; hij toonde dat eene naauwkeurige en juiste ontleding der denkbeelden, door dezelven, tot oirspronglijker, en, in hare samenstellingen, eenvoudiger denkbeelden, terug te brengen, het eenig middel was, om zich zelven niet te verliezen in dien baijert van onvolkomene, niet te samen han- [p.211] gende, en onbepaalde begrippen, welke het geval ons zonder eenige orde heeft doen verkrijgen, en die wij, zonder opmerking, ontvangen hebben.

   Door deze ontleding, bewees hij zelfs, dat alle onze denkbeelden, het gevolg zijn, van de werkingen van ons verstandelijk vermogen, op de aandoeningen, die wij ontvangen hebben; of nog naauwkeuriger, van de samenvoegingen dezer aandoeningen, welke het geheugen ons op eenmaal vertegenwoordigt, in diervoegen, dat de aandacht zich alleenlijk bezig houdt, en het begrip zich bepaalt, tot een gedeelte van ieder dezer samengestelde aandoeningen.

   Hij deed zien, dat wij, aan ieder denkbeeld een woord hechtende, na hetzelve ontleed en omschreven te hebben, het ons bestendig, als hetzelfde, herinneren, dat is, altoos als uit dezelfde eenvoudige denkbeelden samengesteld, altoos als binnen dezelfde grenzen besloten, en bij gevolg, dat wij hetzelve, immer in eene reeks van redeneeringen, kunnen gebruiken, zonder ooit gevaar te loopen, van tot dwaling te vervallen.

   Zoo de woorden integendeel, niet met een wel bepaald denkbeeld overëenkomen, kunnen zij in hetzelfde verstand, beurtelings, verschillende denkbeelden opwekken, en dit is de vruchtbaarste bron, van alle onze dwalingen.

   LOCKE eindelijk, was de eerste, die de stoutheid had, om de grenzen van het menschlijk verstand, of liever, de natuur der waarheden, die [p.212] het kennen, en der voorwerpen, die het bevatten kan, te bepalen.

   Deze leerwijze, werd weldra, allen Wijsgeeren eigen, en door dezelve, de zedekunde, op de staatkunde en op de algemeene Oeconomie toetepassen, kon men, on deze wetenschappen, een' genoegzaam zoo zekeren weg volgen, als in de natuurkundige wetenschappen; nam men niet anders dan bewezene waarheden aan; scheidde men deze waarheden af, van alles, dat nog twijfelachtig en onzeeker bleef; en, wist men, onkundig te blijven, van het gene nu, en altoos, voor ons onmooglijk is, te leeren kennen.

   De ontleding onzer gewaarwordingen, leert ons dus, in de ontwikkeling van ons vermogen om vermaak en smart te ondervinden, den oirsprong ontdekken, onzer zedelijke denkbeelden, den grondslag der algemeene waarheden, welks uit deze denkbeelden voordvloeijen, en die de onveranderlijke en noodzaaklijke wetten van recht en onrecht bepalen; en eindelijk, de beweegredenen, om ons gedrag, naar dezelve interichten, afgeleid uit de natuur zelve onzer zinnelijkheid, en uit het gene men, onze zedelijke natuur, zou kunnen noemen.

   Deze zelfde leerwijze, werd, in sommige opzichten, een algemeen werktuig; men leerde haar gebruiken, om die der natuurkundige wetenschappen te volmaken, om derzelver beginselen toetelichten, en derzelver proeven te waardeeren, en, [p.213] men strekte haar uit, tot het onderzoek der gebeurtenissen, en tot de regelen van den smaak.

   Terwijl dus deze bovennatuurkunde, op alle voorwerpen van menschlijke kennis, werd toegepast, ontleedde zij, de handelwijze van 't verstand, ten aanzien van elk soort van kundigheden, en leerde de natuur der waarheden kennen, welke een samenstel uitmaken, benevens den trap van zeekerheid, die men in hetzelve bereiken kan; en 't is deze laatste schrede der Wijsgeerte, welke, in zekeren zin, tusschen het menschdom, en de oude dwalingen van deszelfs kindsheid, eenen altoosdurenden sluitboom gesteld heeft, die hetzelve beletten moet, om door nieuwe vooroordeelen, tot de oude onwetenheid terug te keeren, daar zij tevens, den val verzeekert, van die vooroordeelen, welken wij nog bezitten, zonder haar welligt allen te kennen, van die zelfs, die de plaats derzelver, zouden kunnen innemen, alleen nogthans, om eenen geringen invloed, en een kortdurend bestaan te hebben.

   In Duitschland echter bestond LEIBNITZ, een man, begaafd met een uitgestrekt en grondig vernuft, die de grondslagen legde, eener nieuwe Leere. Zijne vurige en stoute verbeelding, kon niet berusten in eene zedige Wijsgeerte, welke nog twijfelingen overlaat, ten aanzien van de groote vraagstukken, over de geestelijkheid of voordduring van 's menschen ziel, over de vrijheid van den mensch, en die van God, over het bestaan van het kwaad, en der misdaad, in eene waereld, welke door een [p.214] almagtig verstand geregeerd wordt, welks wijsheid, rechtvaardigheid en goedheid, deze gebreken, schenen te hebben moeten verhoeden. Hij hakte den knoop door, die door eene voorzichtige ontbinding, niet had kunnen worden losgemaakt. Hij stelde het heeläl te samen, uit eenvoudige wezens, die onvernietigbaar, en van nature gelijk waren. De betrekkingen van ieder dezer wezens, met die genen, welke te gelijk het samenstel des heeläls helpen uitmaken, bepalen, volgends hem, deszelfs hoedanigheden, door welken het van alle anderen verschilt; de menschlijke ziel, en het geringste stofdeeltje, dat een stuk marmer helpt samenstellen, zijn beide zulke monaden (eenvoudige wezens.) Zij zijn alleenlijk onderscheiden, door de verschillende plaats, die zij in de orde des heeläls begaan.

   Onder alle mogelijke samenvoegingen dezer wezens, heeft het oneindig verstand, 'er eene verkozen, en alleen deze kunnen verkiezen, de volmaaktste namelijk, van allen. Zoo die, welke dadelijk bestaat, ons bedroeft, door het kwaad en de misdaden, waar mede dezelve verzeld gaat, zou nogthans, elke andere samenvoeging, nog smartelijker uitwerkselen hebben voordgebragt.

   Wij zullen dit stelsel verklaren, dat door de Landgenooten van Leibnitz, aangenomen, of ten minsten verdedigd werd, en onder hen, de vorderingen der Wijsgeerte vertraagd heeft. Men zag eene geheele school van Engelsche Wijsgeeren, de Leer der beste waereld, (l'Optimisme,) met geest- [p.215] drift omhelzen, en met welsprekenheid verdedigen; doch niet zoo schrander, noch zoo diepzinnig als Leibnitz, die dezelve voornamelijk daaröp grondde, dat het almagtig verstand, door de noodzaaklijkheid zijner natuur zelve, niet dan de beste van alle mooglijke waerelden, had kunnen kiezen, zochten zij het bewijs van derzelver voortreflijkheid, in de betrachting van 's menschen natuur, en alle de voordeelen van dit stelsel, voor zoo veel het zich tot eene afgetrokkene algemeenheid bepaalt, over het hoofd ziende, verloren zij zich, al te dikwerf, in stuitende, of ongerijmde bijzonderheden.

   In Schotland nogthans, waren eenige andere Wijsgeeren, die, meenende, dat de overweging van de ontwikkeling onzer werkelijke vermogens, niet heenleide tot een beginsel, 't welk aan de zedelijkheid onzer daden, een genoegzaam zuiveren, en hechten grondslag, verschafte, bedachten, om de menschlijke ziel, een nieuw vermogen te geven, onderscheiden van het vermogen van te gevoelen, of te redeneeren, doch zich nogthans met hetzelve verëenigende, een vermogen, welks bestaan zij niet bewezen, dan alleen door te verzeekeren, dat het der ziele onmooglijk was, hetzelve te kunnen missen. -- Wij zullen de Geschiedenis dezer gevoelens schetsen, en wij zullen aantoonen, op welk eene wijze, zoo zij al den voordgang der Wijsgeerte schadelijk zijn geweest, zij nogthans, de schielijke voordplanting van wijsgeerige denkbeelden bevorderd hebben. [p.216]

   Tot hier toe, hebben wij de vorderingen der wijsgeerte aangetoond, alleen onder die mannen, die dezelve beöefend, doorgrond en volmaakt hebben; 'er blijft ons over, om te doen zien, welke hare uitwerkselen zijn geweest, op het publiek gevoelen, en hoe de Reden, terwijl zij zich eindelijk, tot de kennis verhief, van de zeekere leerwijze, om de waarheid te ontdekken en te erkennen, zich voor die dwalingen leerde hoeden, tot welke, de eerbied voor gezach, of de verbeelding, haar zoo vaak verleid had; terwijl zij, ter zelfder tijd, onder bijzondere personen, over 't algemeen, die vooröordeelen t' ondergebragt heeft, die zoo lange, het menschdom gekweld, en bedorven hebben.

   't Was eindelijk geöorloofd, om het zoo lang miskende recht, openlijk te verkondigen, om alle gevoelens namelijk, aan onze eigene Reden te onderwerpen, dat is, om het eenig werktuig, dat ons gegeven is, om de waarheid te leren kennen, te gebruiken. Ieder mensch, leerde met zekeren trots, dat de natuur hem niet volstrekt bestemd had, om alles op eens anders woord te gelooven; en het bijgeloof der oudheid, benevens de vernedering der Reden voor de zinneloosheid van een bovennatuurlijk geloof, verdwenen uit de Maatschappij, even gelijk uit de Wijsgeerte.

   'Er vormde zich weldra in Europa, eene klasse van menschen, minder onledig, met de ontdekking of de doorgronding der waarheid, dan met derzelver verspreiding; die zich toewijdende, om de [p.217] vooröordeelen, in die schuilplaatsen te vervolgen, waar de Geestelijkheid, de Schoolen, of de Regeeringen, dezelve verzameld en beschermd hadden, hunnen roem stelden in de vernietiging der Volksdwalingen, meêr dan in de uitbreiding van de grenzen der menschlijke kennis, eene zijdelingsche wijze, om aan derzelver vorderingen dienstbaar te zijn, die waarlijk de minst gevaarlijke, noch de minst nuttige niet was.

   In Engeland, en in Frankryk, streden eenige beroemde mannen, benevens de door hun gestichte Schoolen, ten voordeele der waarheid, beurtelings van alle die wapenen gebruik makende, welke de Geleerdheid, de Wijsgeerte, het Vernuft, en de bekwaamheid tot schrijven, de Reden verschaffen kunnen; elken toon, en iedere gedaante aannemende; den schertsenden en den hartroerenden toon, de geleerdste en uitgebreidste verzameling, met de Roman of het Dagblad samenparende; de waarheid met eenen sluïer bedekkende, die de nog zwakke oogen spaarde, en het vermaak, om naar haar te gissen, en haar te ontdekken, liet overblijven; de vooröordeelen behendiglijk vleiënde, om dezelve te zeekerer slagen toetebrengen; -- ge genoegzaam nooit, 't zij velen te gelijk, of zelfs één geheel alleen, bedreigende; de vijanden der Reden somtijds troostende, door schijnbaar in den Godsdienst, alleen eene halve verdraagzaamheid, en in 't Staatkundige, eene halve vrijheid te willen; de willekeurige magt sparende, wanneer zij Godsdienstige ongerijmdheden bestreden, en deze, wan- [p.218] neer zij de dwinglandij aantasteden; dit dubbel kwaad, in deszelfs beginsel aangrijpende, dan zelfs wanneer zij zich alleen, tegens stootende of ongerijmde misbruiken, schenen te verheffen; en den boom, bij den wortel aantastende, wanneer zij, zich schenen te bepalen, om alleen, eenige verwijderde takken aftesnoeijen; de vrienden der Vrijheid leerende, dat het bijgeloof, waar door de dwinglandij, met een ondoordringbaar schild bedekt wordt, het eerste slachtöffer is, dat zij moeten opöfferen, en de eerste keten, die zij moeten verbreken; of integendeel, hetzelve aan de dwingelanden, aanklagende, als de wezenlijke vijandinne hunner magt, en hen verschrikkende, door het tafereel van deszelfs huichelächtige samenspanningen, en bloedige razernijën: doch nimmer moede wordende, om de onafhanglijkheid der Reden, en de vrijheid van schrijven, als het heil des menschdoms, interoepen; zich tegens de misdaden der dweepzucht en der dwinglandij, met eene onvermoeide geestdrift verzettende; in den Godsdienst, in het bestuur, in de zeden, en in de wetten, alles wat het kenmerk droeg van verdrukking, wreedheid en barbaarsheid, vervolgende; in den naam van God en de natuur, aan de Vorsten, aan de Krijgslieden, aan de Overheden, en aan de Priesters, bevelende, om het bloed der menschen te eerbiedigen; dat, het welk hunne staatkunde, of hunne onverschilligheid, in gevechten, en in straffen, nog deed stroomen, hun, met eenen nadruklijken ernst verwijtende; en eindelijk, tot krijgsleus ne- [p.219] mende: Reden, Verdraagzaamheid, Menschlijkheid.

   Zie daar deze nieuwe Wijsgeerte, welke het voorwerp is, van den gemeenen haat, dier talrijke klassen, die alleen bestaan, door de vooröordeelen, alleen leven, door de dwalingen, en alleen vermogend zijn, door de ligtgeloovigheid; deze Wijsgeerte, die genoegzaam overal wel ontvangen, doch vervolgd werd, en Koningen, Priesters, Grooten en Overheden, tot Leerlingen en tot Vijanden had. Hare hoofden, verstonden genoegzaam altoos de konst, om, terwijl zij zich aan den haat blootstelden, de wraakzucht te ontsnappen, en, terwijl zij zich genoeg vertoonden, om hunnen roem niet te verliezen, zich der vervolging te onttrekken.

   Dikwerf beloonde eene Regeering hen met de eene hand, terwijl zij, met de andere, hunne Lasteraars betaalde; vervolgde hen, en rekende zich verëerd, dat het lot, hen op haar grondgebied had doen geboren worden, strafte hen, van wegens hunne gevoelens, doch zou zich ontëerd hebben gerekend, wanneer men haar had willen verdenken, dat zij in dezelve niet deelde.

   Deze gevoelens, moesten dus weldra door alle verlichte lieden worden aangenomen, en openbaar beleden, door den een, en met eene meer of min in 't oog loopende huichelarij, ontveinsd worden door den anderen, naar mate, men een meerder of minder beschroomd karakter bezat, en naar mate men, aan strijdige belangen zijner bediening, [p.220] of verwaandheid, toegaf; doch die zelfde gevoelens, hadden reeds zoo veel gezach verkregen, dat men, in plaats van deze loze ontveinzing van voorgaande tijden, zich kon te vrede houden, met eene omzichtige ingetogenheid.

   Wij zullen den voordgang dezer Wijsgeerte, volgen, in de onderscheide gedeeltens van Europa waar de gewetensdwang der Regeeringen en der Priesters, de Fransche taal, die genoegzaam algemeen was geworden, niet verhinderen kon, haar te begunstigen. Wij zullen aantoonen, met welk eene behendigheid, de staatkunde en het bijgeloof alles tegen haar aanwendde, wat de menschlijke kennis, aan beweegredenen kan opleveren, om de Reden te wantrouwen, en aan bewijzen, om hare grenzen en zwakheid aantetoonen, en tevens, hoe men de twijfelarij zelve, aan de zaak des bijgeloofs, dienstbaar maakte.

   Dit zoo eenvoudig stelsel, 't welk de zeekerste aanmoedigingen, van den koophandel en de vlijt, eene onbepaalde vrijheid, deed genieten, 't welk de volken van de vernielende plaag, en het vernederend juk dezer schattingen verloste, welke met zoo vele ongelijkheid, uitgeschreven, en met zoo vele kosten, en dikwerf, met zoo vele barbaarsheid, geheven werden, om een' billijken, gelijken, en genoegzaam ongevoeligen last, in derzelver plaats te stellen; deze theorie, welke het wezenlijk vermogen, en den rijkdom der Staten, aan het welzijn der bijzondere personen, en aan den eerbied voor hunne rechten, verbond; en welke [p.221] door den band eener algemeene welvaart, de verschillende klassen, in welke de maatschappijen zich natuurlijk verdeelen, verëenigde; dit zoo troostlijk denkbeeld, eener algemeene verbroedering van het menschlijk geslacht, welks vreedzame overëenstemming, door geen nationaal belang, meer kon verstoord worden; deze, door hunne grootmoedigheid, door hunne eenvoudigheid en uitgestrektheid, bekoorende beginselen, werden met geestdrift door de Fransche Oeconomisten, voordgeplant. Derzelver goede uitslag, was min spoedig, min algemeen, dan die der Wijsgeerte. Zij moesten minder lompe vooröordeelen, en veel scherpzinniger dwalingen, bestrijden; zij moesten verlichten, alvorens zij de menschen van de dwaling konden bevrijden, en zij moesten het gezond verstand onderwijzen, alvorens zij het ten Rechte konden nemen.

   Nogthands, zoo zij al, ten aanzien van het geheel hunner Leer, niet dan een klein aantal voorstanders, hebben kunnen verkrijgen; zoo men getroffen is geweest, door de algemeenheid hunner grondregelen, en door de onverzetlijkheid hunner beginselen; zoo zij zelven, aan hunne eigene zaak nadeel hebben toegebragt, met eene duistere en leerstellige taal, aantenemen, terwijl zij voor de belangen van de vrijheid des koophandels, die der staatkundige vrijheid te veel schenen te vergeten, en terwijl zij, sommige gedeelten van hun stelsel, die zij niet genoeg doorgrond hadden, op eene te volstrekte, en te meesterächtige wijze voor- [p.222] stelden; zij hebben, ten minsten, deze lage, listige, en bedorvene staatkunde, haatlijk en verächtlijk gemaakt, welke de welvaart eener natie stelde, in de verärming harer naburen, in de bekrompene inzichten, eener alles verbiedende Regeering, en in dwaze stelsels van dwingelandsche verbeurdverklaringen.

   Doch de nieuwe waarheden, waar mede de genie, de Wijsgeerte, de Staatkunde, en de publieke Oeconomie, verrijkt had, door verlichte lieden, in grootere of kleinere uitgestrektheid omhelst, breideden haren heilzamen invloed, onëindig verder uit.

   De drukkonst, had zich over zoo vele zaken uitgestrekt, zij had de Boeken zoo zeer vermenigvuldigd, men had dezelven, aan alle graden van kennis, van toepassing, en zelfs aan de behoeften van alle rangen, weten evenredig te maken; men had ze, met, zoo vele bekwaamheid, naar elks smaak, naar alle soorten van vernuft, weten te schikken; zij verschaften, een zoo gemaklijk en dikwerf zoo aangenaam onderwijs; zij hadden zoo vele deuren voor de waarheid geöpend, dat het genoegzaam onmooglijk geworden was, om ze allen voor haar te sluiten, en te verhinderen, dat 'er geene klasse meer bestond, waar toe zij niet genaken kon; en, alhoewel 'er altoos een zeer groot aantal van menschen overbleef, die tot eene vrijwillige of gedwongene onwetenheid, veröordeeld waren, was nogthands toen, de grensscheiding, tusschen het onbeschaafde en het verlichte [p.223] deel des menschdoms, genoegzaam geheel verdwenen, en eene ongevoelige vermindering, vervulde de ruimte, welke de twee uitersten, vernuft en domheid, van een scheidde.

   Eene algemeene kennis derhalven, van de natuurlijke Rechten van den Mensch, 't gevoelen zelfs, dat deze Rechten onvervreemdbaar zijn, en door den tijd niet kunnen verloren raken, een krachtig uitgedrukte wensch, voor de vrijheid van denken en schrijven, voor die des koophandels en der industrie, voor de verligting van de lasten des volks, voor de vernietiging der strafopleggende wetten, tegen de aanhangers van Godsdiensten, die met den heerschenden verschillen, voor de afschaffing van de pijnbank, en van alle wreede straffen; de begeerte naar zachter lijfstraflijke wetten, naar eene Rechtsgeleerdheid, welke de onschuld volkomene zeekerheid verschaft, en naar een burgerlijk wetboek, dat eenvoudiger en meerder overëenkomstig de Reden en de natuur was ingericht; de afkeer van huichelarij en dweepzucht, de minachting der vooröordeelen, en den ijver voor de voordplanting der verlichting; -- deze beginselen, allengskens, uit de werken der Wijsgeeren, tot alle klassen in de maatschappij, bij welke het onderwijs zich verder dan tot den Catechismus uitstrekte, overgaande, werden algemeen beleden door, en het symbolum van, allen, die noch Machiävellisten, noch slechthoofden waren. In eenige Landen, vormden deze beginselen, een publiek gevoelen, dat tot dien trap algemeen [p.224] werd, dat zelfs de massa des volks, gereed scheen, om zich door hetzelve te laten besturen, en 'er aan te gehoorzamen, 't Gevoel der menschlijkheid, dat is, 't gevoel eener tedere meêwarigheid met alle de rampen van het menschdom, eens afschriks voor al dat kwaad 't welk door de openbare inrichtingen, door de handelingen der Regeeringen, en door bijzondere bedrijven, aan het onvermijdlijk kwaad der natuur wordt toegevoegd; dit gevoel van menschlijkheid, was een natuurlijk gevolg dezer beginselen; het heerschtte in alle Schriften, en in alle Redevoeringen, en reeds had deszelfs gelukkige invloed, zich geöpenbaard, in de wetten en openbare inrichtingen, dier volken zelfs, welke aan eene willekeurige magt onderworpen waren.

   De Wijsgeeren van verschillende natiën, in hunne overdenkingen, de belangens van 't geheele menschdom, zonder onderscheid van Land, soort, of gezinte, bevattende, vormden, in weêrwil van het verschil in hunne bespiegelende gevoelens, eene sterke borstweering tegen alle dwalingen, en alle soorten van dwinglandij. Bezield door het gevoel eener algemeene menschenliefde, bestreden zij het onrecht, dan, wanneer het aan hun Vaderland vreemd, hun geene schade kon toebrengen; en ook dan, wanneer hun Vaderland zelf, zich, ten aanzien van andere volken, aan onrechtvaardigheid schuldig maakte; zij verhieven in Europa hunne stem, tegens de misdaden, waarmede de hebzucht, de stranden van America, van Africa, [p.225] of nu Asia bezoedelde. De Wijsgeeren van Engeland en Frankryk, rekenden het zich tot eer, om den naam aan te nemen, en de pligten te vervullen, van Vrienden dier zelfde zwarten, die, door hunne domme dwingelanden, niet onder 't getal der menschen werden gerekend. De lofspraken welken men de Fransche Schrijvers toezwaaide, waren de hulde, die men in Rusland en in Zweden, der verdraagzaamheid wijdde, terwijl integendeel, in Italie de barbaarsche grondregelen der Fransche Rechtsgeleerdheid, door BECCARIA wederlegd werden.

   Men zocht in Frankryk, de Engelschen te genezen, van hunne vooröordeelen in den handel, en van hunnen bijgeloovigen eerbied, voor de gebreken hunner Regeeringsvorm, en hunner Wetten, terwijl dat de achtingswaardige HOWARD, bij de Franschen, die barbaarsche zorgeloosheid, aanklaagde, die in hunne donkere gevangenissen, en in hunne hospitalen, zoo vele menschlijke slachtoffers deed vergaan.

   De geweldenarijën, en de verleiding der Regeeringen, de onverdraagzaamheid der Priesters, en de nationale vooröordeelen zelven, hadden de rampzalige magt, om de stem der waarheid te verdooven, verloren, en niets kon de vijanden der reden, noch de onderdrukkers der vrijheid, aan die beöordeeling meer onttrekken, die weldra de beöordeeling van geheel Europa werd.

   Men zag eindelijk, eene nieuwe Leer zich ontwikkelen, die den laatsten slag aan het reeds wag- [p.226] gelend gebouw der vooröordeelen moest toebrengen: die namelijk, van de eindeloze volmaakbaarheid van het menschlijk geslagt, eene Leer, van welke TURGOT, PRICE en PRIESTLEY, de eerste en beroemdste Apostelen zijn geweest. Zij behoort eigenlijk tot het tiende tijdperk, waar wij dezelve uitgebreid zullen ontwikkelen; doch wij behooren hier den oirsprong en de vorderingen dier valsche Wijsgeerte te verklaren, tegen welke deze Leer, ten einde de Reden te doen zegepralen, zoo noodzaaklijk geworden is.

   Bij den een' uit trotsheid, bij den ander' uit belang geboren, ten verborgen oogmerk hebbende, om de onwetenheid te vereeuwigen, en het Rijk der dwaling te doen voortduren, zag men hare talrijke aanhangers, de Reden door schitterende wonderspreuken bederven, of haar, door de gemaklijke traagheid, eener volstrekte twijfelarij verleiden; het menschlijk geslacht, geheel verachten, om te willen bewijzen, dat de vorderingen der verlichting, door deszelfs geluk en vrijheid, nutteloos en gevaarlijk zouden zijn; en eindelijk, hetzelve van den rechten weg helpen, door middel van de valsche geestdrift voor eene ingebeelde grootheid of wijsheid, die de Reden ontslaat, om verlicht te zijn, en het gezond verstand, om zich, op wezenlijke kundigheden te gronden; -- Hier, hoorde men hen, over de Wijsgeerte en de grondige wetenschappen, spreken, als over theoriën, welke te verheven zijn, voor een bepaald wezen, dat met behoeften omgeven, en aan dagelijksche [p.227] en moeijelijke pligten onderworpen is; elders haar als eene verzameling, van onzeekere en buitensporige bespiegelingen, verachten, die weldra voor de ondervinding en de bekwaamheid eens Staatsmans verdwijnen moeten. Onöphoudelijk, hoorde men hen klagen, over het verval der Wetenschappen, in het midden van derzelver vorderingen; zuchten, over de ontäarting van het menschdom, naar mate de menschen, zich hunne Rechten begonnen te herïnneren, of van hunne Reden, zich begonnen te bedienen; en zelfs het toekomstig tijdvak, eener dezer bewegingen, die hetzelve tot de barbaarsheid, de onwetenheid, en de slavernij moeten terug voeren, aankondigen, op het oogenblik, waaröp alles zich verëenigde, om duidelijk te toonen, dat het zulks niet meer te duchten had. De volmaking van het menschdom, scheen hen te verootmoedigen, wijl zij in den roem niet deelden, van dezelve bevorderd te hebben: en deszelfs vorderingen, jaagden hen schrik aan, wijl hun aanzien en magt door dezelven verdwenen. Eenige bedriegers nogthands, die bekwamer waren, dan zij die op eene ongeschikte manier, 't gebouw der alöude vooröordeelen, welks grondslagen door de Wijsgeerte ondermijnd waren, wilden onderschragen, poogden, deszelfs puinhoopen te gebruiken ter oprichting van een Godsdienstig stelsel, bij 't welk men van de Reden, die in hare Rechten hersteld was, alleen eene gedeeltelijke onderwerping vorderde; en bij 't welk zij, ten aanzien van haar geloof, genoeg- [p.228] zaam vrij bleef, zoo zij maar toestemde, om eenige onbegrijplijke dingen te gelooven; terwijl anderen, beproefden, om in geheime gezelschappen, de vergeten verborgenheden der oude theurgie weder optewakkeren; en, het Volk, zijne oude dwalingen latende behouden, door nieuwe bijgeloovigheden, hunne Leerlingen aan banden leggende, durfden zij hoopen, om ter gunste van eenige ingewijden, de aloude dwinglandij der Priester Koningen van de Indiën, en van Egypten, te herstellen. Doch de Wijsgeerte, op dien onwrikbaren grondslag, welken de wetenschappen, haar bereid hadden, steunende, stelde hen, eenen hinderpaal in den weg, tegen welken, hunne magtelooze poogingen zich, weldra, moesten uitputten.

   Wanneer men de gesteldheid der geesten, welke ik hier boven geschetst heb, vergelijkt, met het staatkundige stelsel der Regeeringen, kon men ligtelijk voorzien, dat eene groote omwenteling, onvermijdlijk was: en het was niet moeielijk te begrijpen, dat zij alleen, op twee verschillende wijzen, kon worden daargesteld: of, het volk moest zelf, deze beginselen der Reden en der Natuur, welker waarde, het door de Wijsgeerte, had leeren kennen, vaststellen; of, de Regeeringen moesten zich haasten, om het voor te komen, en om deszelfs voordgang te regelen, naar die van deze gevoelens. De eene dezer omwentelingen, moest volkomener en spoediger, maar ook onstuimiger zijn: de andere langzamer, en onvolkomener, maar ook rustiger; bij de eene, moest men de vrijheid [p.229] en het geluk, door voorbijgaande rampspoeden, koopen: bij de andere, ontweek men deze ongelukken, om welligt, 't genot van een gedeelte des geluks, dat zij nogthands, onfeilbaar moest aanbrengen, voor langen tijd te vertragen.

   Het bederf, en de onkunde der Regeeringen, hebben aan het eerste middel, de voorkeur gegeven, en de spoedige zegepraal der Reden, en der vrijheid, heeft het menschdom gewroken.

   Het eenvoudig gezond verstand, had aan de bewooners der Britsche Volkplantingen geleerd, dat, de Engelschen, aan gene zijde van den Atlantischen Oceäan, geboren, juist dezelfde Rechten, van de natuur ontvangen hadden, als de andere Engelschen, die onder de middaglijn van Greenwich, geboren waren: en, dat een verschil van zeventig Graden lengte, dezelven niet van natuur had kunnen doen veranderen. Zij kenden, misschien beter dan de Europeänen, welke deze Rechten zijn, die aan alle ondeelige persoonen, van het menschlijk geslacht, gemeen zijn, en, voor een dezer Rechten hielden zij, geene Lasten te betalen, waarin zij niet hadden toegestemd. Doch de Britsche Regeering, scheen te gelooven, dat God, America, even gelijk Asia, voor het vermaak der inwooners van Londen, geschapen had, en wilde indedaad, aan gene zijde der Zee, van eene onderworpene natie, meester zijn, waar van zij zich, wanneer het tijd was, bedienen kon, om het Europeesch Engeland, te onderdrukken. Zij gebood, de gezeglijke Vertegenwoordigers van [p.230] het Engelsche Volk, om de Rechten der Amerikanen te schenden, en hen aan gedwongene belastingen te onderwerpen; doch dezen waren van gevoelen, dat de onrechtvaardigheid, hare banden verbroken had, en verklaarden zich voor onäfhanglijk.

   Men zag toen, voor de eerstemaal, een groot Volk, van alle zijne ketenen bevrijd, aan zich zelven, rustiglijk, zoodanig eenen Regeeringsvorm, en zoodanige Wetten geven, als het geloofde, het meeste geschikt te zijn, om zijn geluk te bevorderen; en, daar deszelfs aardrijkskundige ligging, en ouden staatkundigen toestand, het verpligteden, om een Bondgenootschaplijk Gemeenebest uittemaken, zag men, in deszelfs midden, dertien Republikeinsche Regeeringsvormen, te gelijk, gebooren worden, wier grondslag, eene plegtige erkentenis van de natuurlijke Rechten van den mensch, en wier hoofdoogmerk, de bewaring dezer Rechten was. Wij zullen het tafereel dezer Regeeringsvormen schetsen; wij zullen aantoonen, wat zij aan de vorderingen der Staatkundige wetenschappen, verschuldigd zijn, en welke oude dwalingen, door de vooröordeelen der Opvoeding met dezelven vermengd zijn; waarom, bij voorbeeld, derzelver eenvoudigheid, door het stelsel van het evenwigt der magten, als nog bedorven wordt; waaröm zij de verëffening der verschillende belangen, meer dan gelijkheid in Rechten, tot beginsel hebben. Wij zullen bewijzen, niet alleen, hoe dit beginsel, van evenredige belangens, [p.231] wanneer men hetzelve in de staatkundige Rechten ten regel neemt, eene schending derzelven is, ten aanzien van hen, welke men belet deze Rechten volkomen uitteöefenen, maar ook, dat deze gelijkheid van belangens ophoudt te bestaan, op hetzelfde oogenblik, dat zij eene wezenlijke ongelijkheid daarstelt. Wij zullen op dit onderwerp, een weinig blijven staan, om dat deze dwaling, nog de eenige gevaarlijke is, en ook de eenige, waarvan wezenlijk verlichte mannen, nog niet volkomen genezen zijn. Wij zullen aantoonen, hoe de Amerikaansche Gemeenebesten, het toen ter tijd, in de theorie, nog nieuwe denkbeeld, tot daadlijk bestaan hebben weten te brengen, om door de Wet namelijk, eene geregelde en vreedzame wijze, te bepalen en te regelen, ten einde deze Regeeringsvormen, te hervormen, en om deze magt zelve van de Wetgeving aftescheiden.

   In den Oorlog, die tusschen twee verlichte natiën ontstond, waarvan de eene, de natuurlijke Rechten der Menschheid verdedigde, en de andere, haar de schandelijke Leer, wilde opdringen, welke deze Rechten, aan het recht van verjaringe aan staatkundige belangen, en geschrevene Verdragen, onderwierp; werd die belangrijke zaak, voor de Vierschaar van het publiek gevoelen, in het aanzien van geheel Europa bepleit; de Rechten der Menschen, werden moedig voorgestaan, en zonder eenige bepaling, of omzichtigheid, ontwikkeld, in geschriften, die van de boorden van den Neva, tot die van de Guadalquivir, verspreid [p.232] werden. Dit onderzoek, drong door tot Landstreken, die het meest in slavernij gedompeld waren, en tot de afgelegendste vlekken; de menschen die dezelven bewoonden, waren verwonderd te hooren, dat zij Rechten bezaten; zij leerden dezelven kennen, en wisten dat andere menschen, den moed hadden, om deze Rechten, terug te nemen, en te verdedigen.

   De Amerikaansche omwenteling moest zich dus weldra tot Europa uitstrekken; en, zoo 'er een Volk bestond, bij 't welk het belang voor de zaak der Amerikanen meer dan elders, derzelver schriften en beginselen verspreid had; dat het verlichtste, en tegelijk een der minst vrije Landen was, en waar de Wijsgeeren, het meest, wezenlijke kundigheden bezaten, en de Regeering schaamtelozer en dieper onwetend was; een Volk, bij 't welk de Wetten, van den publieken geest, te veel verschilden, dan dat eenige nationale trots, of eenig vooröordeel, het aan deszelfs oude instellingen, zou hebben doen gehecht zijn; zou zoodanig Volk, niet door de natuur der dingen zelve, bestemd zijn geweest, om de eerste beweging te geven, aan deze omwenteling, welke door de vrienden der menschheid, met zoo veel ongeduld verwacht werd?

En, moest zij dus niet met Frankryk beginnen? De onbekwaamheid van deszelfs Bewind, heeft deze omwenteling verhaast; de Wijsgeerte heeft derzelver beginselen bestuurd; en de arm des Volks, heeft de hinderpalen, die derzelver bewe- [p.233 ] gingen konden ophouden, uit den weg geruimd.

   Zij is volkomener, en dus ten aanzien van 't inwendige, onrustiger geweest, dan de Americaansche, om dat de Americanen, te vreden, met de burgerlijke en lijfstraflijke Wetten, die zij van Engeland, ontvangen hadden, ook geen bedorven samenstel van belastingen te hervormen hadden. -- Wijl zij, noch leenroerige dwinglandij, noch erffelijke onderscheidingen, noch bevoorrechte, rijke, of vermogende Lichamen, noch een stelsel van Godsdienstige onverdraagzaamheid te bestrijden hadden, bepaalden zij zich, om nieuwe magten vasttestellen, om de plaats te vervangen van die welke de Britsche natie, tot dien tijd toe, over hen had uitgeöefend. Niets, in deze nieuwigheden, betrof eigenlijk de massa des Volks; Niets, veranderde de vastgestelde betrekkingen, tusschen bijzondere persoonen. In Frankryk integendeel, moest de omwenteling, de geheele huishouding der maatschappij omkeeren, alle maatschaplijke betrekkingen veranderen, en haren invloed, tot de laatste schakels van de staatkundige keten uitstrekken; tot die persoonen zelfs, die in Vrede van hunne goederen, of van hunne vlijt levende, noch door hunne gevoelens, noch door hunne bezigheden, noch door belangens van fortuin, roem - of eer - zucht, tot staatkundige bewegingen, eenige de minste betrekkingen hebben.

   De Americanen, die alleen, de dwinglandsche vooroordeelen van het Moederland, schenen te bestrijden, hadden de Mogendheden, die de [p.234] mededingsters van Engeland waren, tot Bondgenooten, terwijl dat de overigen, jaloersch over deszelfs rijkdom, en trots, de spoedige zegepraal der Rechtvaardigheid, heimelijk wenschten; geheel Europa, scheen zich dus, tegen de onderdrukkers te verëenigen. De Franschen integendeel, hebben, te gelijker tijd, de willekeurige magt, de staatkundige ongelijkheid, den trots der Edelen, de heerschzucht, onverdraagzaamheid, benevens de misbruiken der Leenroerigheid, die als nog bijna geheel Europa bedekten, aangetast. De Mogendheden van Europa, moesten dus ten voordeele van de dwinglandij samenspannen; en Frankryk kon dus niets in zijn voordeel hebben, dan de stem van eenige wijzen, en de beschroomde wenschen der onderdrukte Volken.

   Wij zullen aantoonen waaröm de beginselen, naar welken de Regeeringsvorm, en de Wetten van Frankryk, zijn ingericht geworden, zuiverer, naauwkeuriger, en gegronder zijn, dan die waar door de Americanen bestuurd worden; waaröm zij meer volkomen, den invloed van alle soorten van vooröordeelen, ontkomen zijn; en de gelijkheid in Rechten nergens is vervangen geworden, door deze gelijkäartigheid van belang, welke alleen een zwak en schijnbaar afbeeldsel van dezelve uitmaakt; hoe men de grenzen der onderscheidene magten, in de plaats heeft gesteld, van dit zoo lang bewonderde nutteloos evenwigt; hoedanig men, bij eene groote natie, welke noodwendig verspreid, en in een groot aantal op zich zelve [p.235] staande Vergaderingen is afgedeeld, het Volk, deszelfs oppermagt heeft weten doen behouden, benevens het recht, om niet te gehoorzamen, dan aan de Wetten, welker wijze van daarstelling, zoo zij aan Vertegenwoordigers is toevertrouwd, door deszelfs onmiddelijke toestemming, gewettigd wordt; en welke Wetten, zoo dezelve, zijne Rechten of belangens verkrachten, altoos, door eene geregelde daad van deszelfs oppermachtigen wil, kunnen verbeterd worden.

   Van het oogenblik af, dat de genie van DESCARTES, de geesten, deze algemeene beweging, het eerste beginsel eener omwenteling in het lot van het menschdom, had ingedrukt, tot aan het gelukkige tijdstip, der volkomene en zuivere maatschaplijke vrijheid, waaröp de mensch, niet dan na eene lange reeks van Eeuwen, in slavernij en elende doorgebragt, in zijne natuurlijke onäfhanglijkheid, is hersteld geworden, vertoont ons, het tafereel der vorderingen van de Wis - en Natuur - kundige wetenschappen, een' onafmeetlijken gezichtskring welkers verschillende deelen, men moet van een scheiden, en in orde stellen, wil men deszelfs geheel wel bevatten, en deszelfs betrekkingen wel waarnemen.

   Niet alleen, was de toepassing der Algebra, op de wiskonst eene vruchtbre bron, van ontdekkingen, in deze twee wetenschappen geworden; maar ook DESCARTES, door dit belangrijke voorbeeld bewijzende, hoedanig de methoden, van de rekening der grootheden in 't algemeen, [p.236] zich konden uitstrekken, tot alle voorstellen, welke het meeten der uitgebreidheid ten voorwerp hadden, toonde reeds vooräf, dat men eenmaal, met even goed gevolg, van dezelve zou gebruik maken, omtrent voorwerpen, welker betrekkingen, vatbaar zijn, om met naauwkeurigheid te worden bepaald; en, terwijl deze gewigtige ontdekking, voor de eerste maal, dit laatste eindoogmerk der wetenschappen, om alle waarheden namelijk, aan eene strenge berekening te onderwerpen, aanwees, moedigde zij de hoop aan, om hetzelve te bereiken, en gaf aanleiding, om de middelen daar toe te vinden.

   Welhaast volgde, op deze ontdekking, de uitvinding eener nieuwe Rekenkonst, welke ons leert, om de betrekkingen te vinden, van de agtervolgende toe- of afneming eener veränderlijke grootheid, of om, na de kennis van deze betrekking, de grootheid zelve weder te vinden; 't zij dat men onderstelle, dat deze aanwas, in 't oneindige voortga, 't zij, dat men deszelfs betrekking, in het oogenblik waarin hij verdwijnt, tracht te vinden; eene methode, die zich tot alle mogelijke samenvoegingen, van veranderlijke grootheden, en tot alle onderstellingen van derzelver verwisselingen, uitstrekkende, op gelijke wijze, aanleiding geeft, om voor alle dingen, welker veranderingen, voor eene naauwkeurige afmeeting, vatbaar zijn, te bepalen: 't zij, de betrekkingen van derzelver eerste beginselen, 't zij de betrekkingen der dingen zelven, naar de kennis van die [p.237] welke zij onder elkanderen hebben, wanneer men alleenlijk, de betrekkingen hunner eerste beginselen kent.

   Men is aan NEWTON, en aan LEIBNITZ, de uitvinding dezer berekeningen verschuldigd, welker ontdekking, door den arbeid der meetkonstenaars van het voorgaande geslacht, was voorbereid. Derzelver onafgebrokene vorderingen, sedert meer dan eene geheele Eeuw, zijn het werk geweest, en hebben den roem uitgemaakt, van eenige mannen van genie, en zij vertoonen, voor het oog van den Wijsgeer, die dezelven kan waarnemen, zelfs zonder ze te kunnen volgen, een eerbiedwaardig gedenkteeken van het vermogen des menschlijken verstands.

   Terwijl wij de vorming, en de beginselen van de taal der Algebra, de eenige, in de daad naauwkeurige, en wezenlijk analytische, die alsnog bestaat; de natuur der konstige bewerkingen dezer wetenschap; en de vergelijking van deze handelwijzen, met de natuurlijke werkingen van het menschlijk verstand, zullen verklaren: zullen wij tevens aantoonen, dat zoo deze methode, door zich zelve, niet dan een bijzonder werktuig is, voor de wetenschap der hoegrootheden, zij nogthands, de beginselen in zich bevat, van eene algemeene methode, die toepasselijk is, op alle mogelijke samenvoegingen van denkbeelden.

   De beschouwende werktuigkunde, werd weldra eene uitgestrekte en grondige wetenschap: en de wezenlijke wetten, van de botsing der Lichamen, [p.238] ten opzichte van welken, DESCARTES, zich bedrogen had, werden eindelijk bekend.

   HUYGENS, ontdekte de wetten der cirkelvormige beweging; en maakte te gelijker tijd, de methode bekend, om te bepalen, tot welken cirkel, elk beginsel van eene gegevene kromme lijn, behoort. Deze twee theörien, verëenigende, vond NEWTON, die der kromlijnige beweging; en hij paste dezelve toe, op die wetten, met behulp van welken, KEPLER ontdekt had, dat de Planeten elliptische kringen doorliepen.

   Eene Planeet, welke men onderstelt, in een gegeven oogenblik, en met eene bepaalde snelheid, en richting, in de ruimte te zijn voordgeworpen, beschrijft rondom de Zon, een' langwerpiger cirkel, uit hoofde, van eene naar dit Lichaam, neigende kracht, in de omgekeerde Reden, van het vierkant van den afstand. Dezelfde kracht, houdt de Bij - planeten, in hare kringen, rondöm de Hoofd - Planeet; zij strekt zich uit, tot het geheele stelsel der hemelsche Lichamen, en zij werkt wederkeerig, op alle de beginselen, waar uit dezelve zijn saamgesteld.

   De geregeldheid, van de elliptische Loopkringen der Planeten, wordt door haar verstoord, en de berekening, verklaart met naauwkeurigheid, tot zelfs de minste verscheidenheid van deze ongeregeldheden. Deze kracht werkt op de Kometen, welker Loopkringen en wederkomst, door deze zelfde theörie, bepaald en voorspeld worden. De waargenomene draaijende beweging, van de As [p.239] der Aarde, en van die der Maan, bevestigen ook nog, het bestaan van deze algemeene kracht. Zij is, eindelijk, ook de oirzaak van de zwaarte der Lichamen op de Aarde, in welken zij altoos in gelijken graad aanwezig schijnt te zijn, om dat wij dezelven niet kunnen waarnemen, op genoegzaam van elkanderen verschillende afstanden, van het middenpunt van werking.

   De mensch, heeft dus eindelijk, voor de eerste maal, eene der natuurkundige wetten van het heeläl leeren kennen, welke tot nog toe, even gelijk de roem van hem, die haar ontdekt heeft, eenig in heur soort is.

   Honderd jaren arbeids, hebben deze wet gestaafd, aan welke alle verschijnselen des hemels, met eene wonderbaarlijke naauwkeurigheid, schijnen onderworpen te zijn; en, zoo menigmaal een dier verschijnselen niet aan haar scheen onderworpen te zijn, is deze voorbijgaande onzeekerheid, weldra de oirzaak eener nieuwe zegepraal, geworden.

   De Wijsgeerte is genoegzaam altoos gedrongen, om in de werken eens mans van genie, den verborgen draad dien hij gevolgd is, te zoeken; doch hier, heeft het, door bewondering ingeboezemd belang, aangelegene Anecdoten weten te ontdekken, en te bewaren, die ons vergunnen, den gang van NEWTON, tred voor tred, te volgen. Zij zullen ons dienen, om aantetoonen, hoe de gelukkige verëeniging van het geval, met de poogingen des vernufts, heeft samengeloopen, om [p.240] tot groote ontdekkingen te geraken, en hoe dat minder gunstige omstandigheden, dezelven, zouden hebben hunnen vertragen, of voor andere vernuften, zouden bewaard hebben.

   Doch NEWTON, deed welligt meer, voor de vorderingen van 's Menschen Geest, dan deze algemeene wet der natuur te ontdekken; hij leerde de menschen, om in de Natuurkunde, alleen naauwkeurige en berekende theörien, aantenemen, die niet alleen, van het bestaan eens verschijnsels, maar ook van deszelfs hoegrootheid, en uitgestrektheid, reden geven. Men beschuldigt hem nogthands, van de verborgen hoedanigheden, waar aan de Ouden geloofden, weder te hebben ingevoerd, wijl hij zich bepaald had, om de algemeene oirzaak, van de verschijnselen des hemels, in eene eenvoudige kracht te besluiten, welkers wezenlijkheid echter, door waarnemingen onbetwistbaar bewezen wordt; en deze beschuldiging zelve bewijst, hoe zeer de Leerwijzen der Wetenschappen, nog noodig hadden, om door de Wijsgeerte te worden ingelicht.

   Eene menigte van weeg - en kracht - kundige Vraagstukken, waren beurtelings voorgesteld en opgelost, toen D'ALEMBERT een algemeen beginsel ontdekte, dat alleen genoegzaam is, om de beweging te bepalen, van eenig getal van punten, door zekere kracht bezield, en op zekere voorwaarden, onder elkanderen verbonden. Weldra, strekte hij dit zelfde beginsel uit, tot de eindige Lichamen, die eene bepaalde gedaante hebben; [p.241] tot die Lichamen, die veerkrachtig, of zacht zijnde, van gedaante kunnen veranderen, volgends zekere wetten, en terwijl zij zekere betrekkingen tusschen derzelver deelen, behouden; en eindelijk, op de vloeibare Lichamen zelven, 't zij dat zij, dezelfde dikte behouden, of door eene uitdrijvende kracht bezield worden. Eene nieuwe berekening, was 'er noodig, om deze laatste voorstellen optelossen, deze kon zijn vernuft niet ontsnappen, en de werktuigkunde is alleen eene wetenschap, van zuivere Rekenkunde geworden.

   Deze ontdekkingen, behooren tot de wiskundige wetenschappen; doch de natuur van deze algemeene wet der zwaarte, en van deze werktuigkundige beginselen, benevens de gevolgen, welke men, uit dezelven, voor de immer standhoudende orde des heeläls, kan afleiden, behooren tot het vak der Wijsgeerte. Men leerde, dat alle Lichamen, onderworpen zijn, aan noodzaaklijke wetten, die door zich zelven, het evenwigt voordbrengen, of onderhouden, en geregeldheid in de bewegingen, doen geboren worden, en bewaren.

   De kennis dier wetten, waaräan de verschijnselen des hemels onderworpen zijn, de ontdekkingen der wiskonstigen ANALYSIS, die tot naauwkeuriger methoden, om dezelve te berekenen, heenleiden, deze volmaking, (waaröp men zelfs niet had durven hoopen, ) waar toe de werktuigen der gezichtkunde, en die, bij welke, de naauwkeurigheid der afdeelingen, de maatstaf van de juistheid der waarnemingen is, gebragt zijn; de [p.242] naauwkeurigheid der werktuigen, geschikt om den tijd te meeten; den meer algemeenen smaak, voor de wetenschappen, die zich paarde met het belang der Regeeringen, om de Sterrekundigen, en de Observatoriums te vermenigvuldigen; alle deze oirzaken, te samen verëenigd, verzeekeren de vorderingen der Sterrekunde. De hemel werd voor den mensch met nieuwe Sterren verrijkt, en deze, weet met naauwkeurigheid, derzelver stellingen en bewegingen te bepalen, en te voorspellen.

   De Natuurkunde, zich allengskens van de onbepaalde uitleggingen, door DESCARTES ingevoerd, ontdoende, gelijk zij zich van de Schoolsche ongerijmdheden ontslagen had, is alleen de konst geworden, om de Natuur door proefnemingen, te ondervragen, en om vervolgends, door berekening, algemeener gevolgen, uit dezelve afteleiden.

   De zwaarte der Lucht werd bekend en afgemeeten; men ontdekte, dat het Licht niet in één enkel oogenblik, van de Zon, tot ons komt; men bepaalde deszelfs snelheid, en, men berekende de uitwerkselen, die daar uit moesten voordvloeijen, voor den schijnbaren stand der hemelsche Lichamen; men werd gewaar, dat een Zonnestraal, uit eenvoudiger stralen, die op verscheidene wijzen breekbaar, en verschillend gekouleurd zijn, is samengesteld. De Regenboog werd verklaard, en het middel, om zijne kouleuren voordtebrengen, of te doen verdwijnen, aan berekeningen onderworpen. De Electriciteit, die niet bekend was, [p.243] dan door de eigenschap van eenige zelfstandigheden, om, na gewreven te zijn, ligte Lichamen aantetrekken, werd een der meest algemeene verschijnselen van het heeläl. De oirzaak van den Blikzem was geen geheim meer, en FRANKLIN, leerde den menschen de konst, om dien aftewenden, en naar welgevallen te besturen. Nieuw uitgevondene werktuigen werden 'er gebruikt, om de veranderingen van het gewigt van den dampkring, van de vogtigheid der Lucht, en van den graad van getemperdheid der Lichamen, te meeten; en eene nieuwe wetenschap, onder den naam van Weêrkunde, (météorologie, ) leerde de verschijnselen van den dampkring, somtijds voorzien, welker, tot nog toe onbekende wetten, zij ons ten eenigen dage, zal ontdekken.

   Het tafereel dezer ontdekkingen voorstellende, zullen wij aantoonen, hoe de Leerwijzen, welke de Natuurkundigen, in hunne onderzoekingen, bestuurd hebben, gezuiverd en volmaakter zijn geworden; hoe de konst om Proeven te doen, en om werktuigen te maken, allengskens, meerder naauwkeurigheid verkregen heeft: indiervoegen, dat de Natuurkunde, niet alleen dagelijks, met nieuwe waarheden is verrijkt, geworden, maar ook, dat reeds bewezene waarheden, eene grootere naauwkeurigheid verkregen hebben; en, dat niet alleen, eene menigte van onbekende verschijnselen zijn waargenomen en ontwikkeld, maar dat ook allen, in hare bijzonderheden aan een' juister maatstaf, zijn onderworpen geworden. [p.244]

    De Natuurkunde had niet meer te bestrijden dan de vooröordeelen der Schoolgeleerdheid, en de voor trage geesten, zoo verleidende aanloklijkheid, van algemeene onderstellingen.

   Andere hinderpalen nogthands, vertraagden de vorderingen der Scheikunde: daar men waande, dat zij het geheim om goud te maken, en den mensch de onsterflijkheid te doen verkrijgen, kon leeren.

   Gewigtige belangens, maken den mensch bijgeloovig. Men kon niet gelooven, dat zodanige verwachtingen, die de twee geweldigste hartstogten van gewoone zielen, zoo sterk vleijen, en de zucht naar roem tevens doen ontbranden, door gewoone middelen konden vervuld worden; en alles wat de zinnelooste Ligtgeloovigheid ooit buitenspoorigs bedagt had, scheen zich, in de harssenen der Scheikundigen, verëenigd te hebben.

   Doch deze harssenschimmen, verdwenen allengskens, voor de werktuigkundige Wijsgeerte van DESCARTES, en deze op hare beurt verworpen, maakten plaats, voor eene in de daad Proefondervindelijke Scheikunde. De waarneming der verschijnselen, die de vermenging en oplossing der Lichamen, wederkeeriglijk verzellen, het onderzoek van de wetten dezer werkingen, de ontbinding der zelfstandigheden, in hoe langer hoe eenvoudiger beginselen, verkregen eene altoos toenemende naauwkeurigheid en juistheid.

   Bij deze vorderingen der Scheikunde moet men ook eenigen dier volmakingen voegen, welken het [p.245] geheele stelsel eener wetenschap omvattende, en meer daar in bestaande, om derzelver Leerwijze uittebreiden, dan om het getal der waarheden, die derzelver geheel uitmaken, te vermeerderen, eene gelukkige omwenteling, voorspelden en voorbereidden. Zoodanig is de ontdekking geweest, om de vloeistoffen, met eene uitdrijvende kracht bezield, in zijne magt te houden, en aan Proefnemingen te onderwerpen; eene ontdekking, welke, vergunnende om te werken, op eene geheele klasse van nieuwe wezens, en tevens op reeds bekende, die in eenen toestand zijn, die onze naspooringen ontsnapt: en welke, aan genoegzaam alle samenstellingen eene hoofdstof te meer toevoegende, 't geheele stelsel der Scheikunde, in zeker opzicht, veranderd heeft. Zoodanig is de vorming eener taal geweest, bij welke de namen, die de zelfstandigheden aanduiden, de betrekkingen, en de verscheidenheden van die, welke een gemeen beginsel hebben: of, de klasse tot welke zij behooren, uitdrukken; -- ook kan men 'er bijvoegen, 't gebruik van een wetenschaplijk schrift, waar door deze zelfstandigheden, door analytisch samengestelde karakters, worden voorgesteld, en dat zelfs, de meest gewoone werkingen, en de algemeene wetten der verwantschapping, kan uitdrukken; -- de aanwending van alle middelen en werktuigen, welke in de Natuurkunde kunnen dienen, om met eene stipte naauwkeurigheid, de uitkomst der Proeven te berekenen; -- en eindelijk, de toepassing der berekening, op de [p.246] verschijnselen der kristalschieting, op de wetten, naar welken, de beginselen van zekere Lichamen, terwijl zij zich verëenigen, geregelde en standvastige gedaanten, poogen aantenemen.

   Zij, welken sedert lange, de vorming van den Aardbol, door Bijgeloovige of Wijsgeerige droomen hadden weten te verklaren, alvorens dat zij getracht hadden, om denzelven wel te kennen, gedoelden eindelijk de noodzaaklijkheid, om met eene zorgvuldige aandacht, op de oppervlakte der Aarde, of in haar inwendig gedeelte, zoo verre hunne behoeften hen hadden doen doordringen, de zelfstandigheden, die zich aldaar bevinden, derzelver toevallige, of geregelde verspreiding, en de gesteldheid der lagen, die zij aldaar gevormd hebben, te bestudeeren. Zij leerden de spooren kennen, der langzame, en lang verwijlde werking van de wateren der Zee, van de wateren der Aarde, en van het Vuur; en dat gedeelte van de oppervlakte, en van de uitwendige korst van den Bol, dat, grootendeels, uit ongelijkäartige zelfhandigheden gevormd is, en 't welk de kenmerken draagt van oudere omwentelingen, welker oirzaken, ons, tot heden, onbekend zijn, wel te onderscheiden, van dat gedeelte, op 't welk de ongelijkheden, de gesteldheid der zelfstandigheden, welken men op hetzelve vindt, en dikwerf deze zelfstandigheden zelven, door deze werking der wateren, en des vuurs, worden te weeg gebragt.

   De delfstoffen, de gewassen en de dieren, ver- [p.247] deelen zich in velerlei soorten, welker bijzondere deelen niet verschillen, dan door ongevoelige, en onbestendige verscheidenheden, die somtijds, alleen door plaatselijke oirzaken, worden voordgebragt; velen dezer soorten, voegen zich nader bijëen, door een grooter of kleiner getal van gemeene hoedanigheden, welke strekken, om agterëenvolgende, en meer en meer uitgebreide verdeelingen, vasttestellen. De Natuurkenners, hebben geleerd, om de bijzondere deelen, dezer soorten, geregeld te rangschikken, volgends bepaalde kenmerken, die gemakkelijk te bevatten zijn, als het eenig middel zijnde, om, in het midden dezer tallooze menigte van verschillende wezens, niet te verdoolen. Deze methoden zijn eene soort van wezenlijke taal, waardoor elk voorwerp, door eenige zijner bestendigste hoedanigheden, wordt aangeduid, en door middel van welke, wanneer men deze hoedanigheden kent, men den naam eens voorwerps, in de gewoone taal, kan wedervinden. Deze zelfde talen, leeren ook nog, wanneer zij naauwkeurig zijn, de wezenlijke hoedanigheden van iedere klasse van natuurlijke wezens kennen, de verëeniging van welke hoedanigheden, ook in derzelver overige eigenschappen, eene meerdere of mindere overëenkomst te weeg brengt.

   Zoo men somtijds, dien hoogmoed, die de voorwerpen eener bevoorrechte Studie, en van moeilijk verkregene kundigheden, in 's menschen oog vergroot, aan deze Leerwijzen eene te groote [p.248] waarde ziet hechten, en voor de wetenschap zelve ziet nemen, 't gene, in zekeren zin, niet dan het Woordenboek, en de Spraakkonst, harer eigentlijke taal is; zoo heeft ook, aan den anderen kant, eene valsche Wijsgeerte, deze zelfde Leerwijzen te veel verächt, door dezelven te vermengen met willekeurige naamlijsten, en, met ze voor beuzelächtige en lastige versamelingen te houden.

   De Scheikonstige ontbinding der zelfstandigheden, welken de drie groote Rijken der Natuur opleveren, de beschrijving van derzelver uitwendige gedaante, de verklaring hunner physische hoedanigheden, en meest gewoone eigenschappen; de geschiedenis van de ontwikkeling der bewerktuigde Lichamen, 't zij dierlijke, of plantäartige, van hunne voeding en hervoordbrenging, de bijzonderheden hunner bewerktuiging, de ontleding van hunne verschillende deelen, de diensten van ieder derzelver; de geschiedenis van de zeden der dieren, van hunne vlijt, om zich voedsel, schuilplaatsen en wooningen te verschaffen, om hunne prooi magtig te worden, of zich van hunne vijänden te ontslaan; de huisselijke of soortelijke maatschappijen, die onder hen gevormd worden; die menigte van waarheden, waar toe men wordt heengeleid, wanneer men, de onmeetbare keten der wezens, doorloopt; de betrekkingen, welken derzelver op elkanderen volgende schakels ons aanduiden, van de ruwe stoffen, tot den laagsten trap van bewerktuiging, van de bewerktuigde stof- [p.249] fe, tot die, welke de eerste blijken geeft, van gevoel, en willekeurige beweging; en eindelijk van die, tot de bewerktuiging van den mensch; de betrekkingen, tusschen alle deze wezens en dezen mensch, 't zij ten aanzien van zijne behoeften, 't zij ten aanzien van zijne overëenkomst met dezelven, of van hunne onderlinge verscheidenheden. -- Zoodanig is het tafereel, dat ons tegenwoordig, de Natuurlijke Historie aanbiedt.

   De physieke mensch, is het voorwerp eener wetenschap, op zich zelve, geworden; de ontleedkunde die in een' algemeenen zin, de physiologie mede bevat, deze wetenschap, welkers vorderingen, door eenen bijgeloovigen eerbied voor de dooden, vertraagd waren, heeft van de algemeene vermindering der vooröordeelen gebruik gemaakt, en heeft gelukkiglijk, de zorg voor zelfbehoud tegen dezelven overgesteld; waar door zij ook den bijstand van vermoogende Lieden gewonnen heeft. Hare vorderingen zijn zoodanig, dat zij, in zekeren zin, schijnt uitgeput te zijn, volmaakter werktuigen, en nieuwe Leerwijzen, schijnt te verwachten, en bijna bepaald schijnt te wezen, om in de vergelijking, tusschen de deelen der dieren, en die van den mensch, tusschen de werktuigen, aan verschillende Poorten gemeen, en tusschen de wijze, waaröp gelijkvormige diensten worden uitgeöefend, die waarheden te vinden, welken de onmiddelijke waarneming van den mensch, tegenswoordig nog niet schijnt te leeren kennen. Genoegzaam alles, wat het gewa- [p.250] pend oog van den waarnemer, kon ontdekken, is reeds ontdekt. De ontleedkunde schijnt de hulp der proefnemingen, die voor de vorderingen der andere wetenschappen, zoo nuttig zijn, noodig te hebben, en de Natuur van haar voorwerp schijnt dit noodzaaklijk middel ter harer volmaking haar ondertusschen te onttrekken.

   De omloop des bloeds, was reeds bekend; doch de gesteldheid der vaten, die de Chijl afvoeren, bestemd om zich met hetzelve te vermengen, en de geledene verliezen te herstellen; het bestaan eens vogts, dat het voedsel geschikt maakt, voor de noodzaaklijke ontbinding, en waardoor dat gedeelte, dat bestemd is, om zich met de levensgeesten en de bewerktuigde stoffe, te verëenigen, afgescheiden wordt; de veränderingen, welken de onderscheidene deelen en werktuigen, ondervinden, in den tusschentijd, van de ontvangenis tot de geboorte, en van dien tijd af, in den verschillenden ouderdom des levens; de verscheidenheid der met gevoel begaafde deelen, of van de prikkelbaarheid, eene eigenschap, door HALLER ontdekt, en aan genoegzaam alle bewerktuigde wezens gemeen; zie daar 't gene de physologie, in dit schitterend tijdvak, heeft weten te ontdekken, en op gewisse waarnemingen heeft weten te gronden; en, zoo vele belangrijke waarheden, moeten verschooning verwerven, voor die werktuiglijke en scheikonstige verklaringen, die beurtelings op elkanderen volgende, haar met onderstellingen, overladen hebben, welke de vorderin- [p.251] ringen der wetenschap, nadeelig, en gevaarlijk zijn, wanneer derzelver toepassing tot de Geneeskonst, wordt uitgestrekt.

   Met het tafereel der Wetenschappen, moet dat der Konsten verëenigd worden, welke zich op haar grondende, een gewisser voordgang verkregen en de ketenen verbroken hebben, waar aan de gewoonte, dezelven, tot dien tijd toe, gekluisterd hield. Wij zullen den invloed aantoonen, welke de vorderingen der Werktuigkunde, der Sterrekunde, der Gezichtkunde, en van de Konst om den tijd te meeten, gehad hebben, op de konst om Schepen te bouwen, in beweging te brengen, en te besturen. Wij zullen verklaren, hoe het toenemen van het getal der Waarnemers, de grootere bekwaamheid der Zeevarenden, eene stiptere naauwkeurigheid, ten aanzien van de bepalingen van den stand der Sterren, en in de topografische leerwijzen, eindelijk, dezen Bol hebben leeren kennen, die, omtrent het einde der voorgaande Eeuw, nog genoegzaam onbekend was.

   Hoe veel zijn niet, de eigenlijk gezegde werktuiglijke konsten, verschuldigd, aan de volmaking der konst, om allerlei soort van werktuigen samen te stellen; en deze, aan de vorderingen der beschouwende werktuigkunde; en wat hebben deze zelfde konsten niet dank te weten, aan de wetenschap, om alle reeds bekende bewegende oirzaken, met minder kosten en tijdverlies te gebruiken, of [p.252] aan de uitvinding van nieuwe beweegraderen zelve! Men zal de Bouwkunde, uit de wetenschap des evenwigts, en uit de theorie der Vloeistoffen, de middelen zien ontleenen, om aan de gewelven, met minder kosten, bekwamer gedaanten te geven, zonder dat men behoeve te vreezen, om de hechtheid van het werk, te benadeelen; het geweld van het water, een juister berekenden weêrstand zien bieden, deszelfs loop zien besturen, en met grootere bekwaamheid en beteren uitslag, in kanalen, zien afleiden.

   Men zal de konsten, waartoe de Scheikunde gebruikt wordt, zich met nieuwe handgreepen zien verrijken; de oude leerwijzen zien zuiveren, en eenvoudiger maken, en van alle nuttelooze of schadelijke zelfstandigheden, van alle onnutte of onvolkomene handelwijzen, zich zien ontdoen; terwijl men, ter zelfder tijd, de middelen uitvond om een gedeelte der somtijds schriklijke gevaren, waaräan de werklieden waren blootgesteld, voorte komen; en aldus, terwijl men meer genot en rijkdommen te weeg bragt, ook te gelijk zorgde, dat zulks niet behoefde gekocht te worden, door zoo smartelijke opofferingen, en door zoo vele verwijten.

   De Scheikunde, de Kruidkunde, en Natuurlijke Historie, verspreideden ondertusschen, een vruchtbaar licht, over alle Oeconomische konsten, over de aankweking van gewassen, die voor onze be- [p.253] hoeften geschikt zijn; over de kunst, om de tamme dieren te voeden, te doen vermenigvuldigen, en te bewaren, om derzelver soorten te volmaken, en derzelver voordbrengselen te verbeteren; over de konst eindelijk, om de voordbrengselen der Aarde, en de koopwaren, die ons de dieren verschaffen, te bereiden en te bewaren.

   De Heel - en Artzenij - mengkunde, werden genoegzaam nieuwe wetenschappen, van het oogenblik af, dat de Ontleed- en Scheikunde, haar een verlichter en zeekerer Gids aanboden.

   De Geneeskunde, welke in de beoefening als eene der konsten moet beschouwd worden, onthefte zich, ten minsten, van verkeerde theöriën, van hare schoolsche brabbeltaal, van hare doodelijke gewoonten, en van hare slaafsche onderwerping aan 't gezach van menschen, en aan de leerstellingen der Faculteiten; zij leerde, de ondervinding alleen, geloof geven. Zij heeft hare hulpmiddelen vermenigvuldigd, en weet ze beter saamtevoegen, en te gebruiken; en zoo sommige gedeelten harer vorderingen, in zekeren zin, ontkennende zijn, zoo zij zich alleen bepalen, tot het uitroeiën van gevaarlijke handgreepen, en schadelijke vooröordeelen, de nieuwe methoden, nogthands, om de Chemische Geneeskunde te beöefenen, en de waarnemingen samentevoegen, kondigen wezenlijker en uitgestrekter vorderingen aan.

   Wij zullen bovenäl, de genie der wetenschappen, in haren loop, trachten te volgen, terwijl [p.254] zij, van eene afgetrokkene en diepzinnige theorie, tot geleerde, en scherpzinnige toepassingen overgaande, vervolgends, hare middelen eenvoudiger, en aan de behoeften meer evenredig maakte, en volëindde, met hare weldaden, over de eenvoudigste handelingen te verspreiden; en aan den anderen kant, door de behoeften, die daar uit geboren werden, verlevendigd, in de verhevenste bespiegelingen, die hulpmiddelen ging zoeken, welken, door gemeene kundigheden, niet zouden hebben kunnen verkregen worden.

   Wij zullen doen zien, dat de klagten, over de nutteloosheid der theoriën, zelfs ten aanzien van de eenvoudigste konsten, nooit iets anders bewezen hebben, dan de onkunde der klagers. Wij zullen aantoonen, dat het niet zoo zeer, aan de diepzinnigheid, maar integendeel, aan de onvolmaaktheid dezer theoriën is, dat men de nutteloosheid, en de droevige gevolgen, van zoo vele ongelukkige toepassingen, moet toeschrijven.

   Deze beschouwingen zullen tot deze algemeene waarheid heenleiden, dat, in alle konsten, de waarheden der theorie, noodwendig, in de beöefening, moeten gewijzigd worden; dat 'er onnaauwkeurigheden bestaan, die indedaad, niet kunnen vermijd worden, en welker uitwerkselen, men zoo weinig merkbaar, als mogelijk is, moet trachten te maken, zonder zich overtegeven aan de ijdele hoop, om dezelve voortekomen; dat een groot aantal van dingen, betreklijk de behoeften, de middelen, den tijd, en de kosten, die noodwen- [p.255] dig, in de theörie verönachtzaamd worden, nogthands te pas komen, wanneer 'er eene onmiddelijke en wezenlijke beöefening mede gemoeid is; en eindelijk, dat, wanneer men deze dingen, met eene bekwaamheid, die de genie der beöefening kenschetst, weet te pas te brengen, men de naauwe grenzen kan te buiten gaan, waar toe de vooröordelen, tegen de theorie, de konsten dreigen te bepalen, en te gelijk, de dwalingen kan voorkomen, waar toe een verkeerd gebruik dier zelfde theorie, aanleiding zou kunnen geven.

   De wetenschappen, die zich, in onderscheiden deelen hadden afgescheiden, hebben zich niet kunnen uitbreiden, zonder nader bijéén te komen, en zonder dat 'er tusschen dezelve, eenige punten van aanraking, bestonden.

   De verklaring van de vorderingen van iedere wetenschap, zal voldoende zijn, om aantetoonen, hoe groot, bij sommigen derzelver, de nuttigheid van de onmiddelijke toepassing der berekening geweest is; hoe dezelve, in genoegzaam alle wetenschappen, heeft kunnen aangewend worden, om aan de Proeven en waarnemingen, eene grootere naauwkeurigheid te geven; hoe veel zij verschuldigd zijn, aan de werktuigkunde, die haar volkomener, en naauwkeuriger werktuigen verschaft heeft; hoe veel de ontdekking der vergrootglasen, en der weêrkundige werktuigen, heeft toegebragt tot de volmaking der Natuurlijke Historie; wat deze wetenschap heeft dank te wijten, aan de Scheikunde, welke alleen haar heeft kunnen [p.256] brengen tot eene grondiger kennis van de dingen, die de voorwerpen harer beschouwingen zijn, derzelver innerlijke natuur, en wezenlijkste verscheidenheden, haar heeft kunnen ontdekken, door derzelver samenstelling, en beginselen blootteleggen; terwijl de Natuurlijke Historie, op haar beurt, aan de Scheikunde, overvloedige voordbrengselen, om van een te scheiden, of bij elkander te voegen, en vele werkingen, om te verrigten, aanbood; benevens zoo vele, door de natuur gevormde samenvoegingen, welker wezenlijke beginselen zij moest van een scheiden, en het geheim van welker samenvoeging zij somtijds moest ontdekken, of zelfs nabootsen; en eindelijk, welke onderlinge hulp, de Natuur - en Scheikunde, elkanderen hebben toegebragt, en hoe veel de Ontleedkunde, aan deze wetenschappen, of aan de Natuurlijke Historie, verschuldigd is.

   Doch men zou ook dan nog, alleen het kleinste gedeelte der voordeelen, hebben blootgelegd, welken men, door deze toepassing der berekening, verkregen heeft, en verwachten kan. Verscheiden Meetkonstenaars, hebben algemeene methoden, aan de hand gegeven, om, volgends waarnemingen, de empirische wetten der verschijnselen te ontdekken; methoden, die zich over alle wetenschappen uitstrekken, om dat zij gelijkelijk kunnen heenleiden, tot de kennis van de wet, der op elkanderen volgende waardijën eener zelfde hoegrootheid, voor eene reeks van oogenblikken of toestanden, benevens tot die, volgends welke, [p.257] verschillende eigenschappen, of verschillende waardijen eener gelijke grootheid, onder een gegeven getal van voorwerpen, verdeeld worden.

   Reeds hadden eenige toepassingen bewezen, dat men de wetenschap der samenstellingen, met goed gevolg kan gebruiken, om de waarnemingen van dien aard te maken, dat men derzelver betrekkingen, gevolgen, en geheel, gemaklijker bevatten kan.

   De toepassing van de berekening der waarschijnlijkheden, voorspelt, hoe veel zij tot de vorderingen der andere wetenschappen, kan toebrengen; terwijl zij den trap van waarschijnlijkheid, van buitengewoone gebeurtenissen bepaalt; leert beöordeelen, of zij verworpen, dan of zij in tegendeel verdienen bevestigd te worden; of wel, de waarschijnlijkheid berekent, van de bestendige wederkomst, dier verschijnselen, die zich, dikwerf, in de beöefening der konsten vertoonen, en die door zich zelven, niet verbonden zijn, aan zoodanige orde, die reeds als eene algemeene wet beschouwd wordt; zoodanig is, bij voorbeeld, in de Geneeskonst, 't heilzaam uitwerksel van zekere geneesmiddelen, en het goed gevolg van zekere preservativen.

   Deze toepassingen hebben tevens geleerd, om den trap van zeekerheid te leeren kennen, dien wij hoopen kunnen, te zullen bereiken, en de waarschijnlijkheid, volgends welke wij, een gevoelen omhelzen, en tot den grondslag onzer redeneeringen maken kunnen, zonder de Rechten der Re- [p.258] den, en de regelmaat van ons gedrag, te schenden, zonder de voorzichtigheid uit het oog te verliezen, of de rechtvaardigheid te belediger. Zij toonen de voordeelen, of zwarigheden aan, van verschillende manieren, om verkiezingen te doen, en van verschillende wijzen van beslissingen, bij meerderheid van stemmen; de verschillende trappen van waarschijnlijkheid, die daar uit ontstaan kunnen; dien trap van waarschijnlijkheid, welken het publiek belang vereischt, volgends de natuur van ieder geschil, dat beslist moet worden, en de middelen, om denzelven te bereiken, wanneer de dadelijke beslissing niet noodzaaklijk is, of dat de zwarigheden, van weêrszijden, ongelijk zijnde, eene andere manier, niet wettig kan zijn, wanneer zij dien trap van waarschijnlijkheid niet kan te weeg brengen; of, om te voren reeds verzeekerd te zijn, om deze waarschijnlijkheid dikwerf te verkrijgen, wanneer integendeel de beslissing noodzaaklijk wordt en de geringste waarschijnlijkheid voldoet, om zich met dezelve te verëenigen.

   Men kan ook nog, onder 't getal dezer toepassingen plaatsen, 't onderzoek, van de waarschijnlijkheid der gebeurtenissen, voor hem, wiens geloof, niet op eigene waarnemingen kan gegrond zijn; eene waarschijnlijkheid, die geboren wordt, of, uit het gezach der getuigen, of, uit het verband van deze gebeurtenissen, met anderen, die onmiddellijk waargenomen zijn.

   Hoe zeer kunnen de naarspooringen, over de during van 's menschen leven; over den invloed, [p.259] welken, het onderscheid van sexe, van getemperdheid, van Luchtstreek, van Beroep, van Regeering, en gewoonten, op deze during, uitöefent; over de sterflijkheid, welke uit verscheidene ziekten geboren wordt; over de veranderingen, welke de bevolking ondergaat; over de uitgestrektheid van de werking van sommige oirzaken, die deze veranderingen te weeg brengen; over de wijze, waar op deze bevolking in ieder Land, naar mate van de jaren, de sexen, en de bezigheden, verspreid is; hoe zeer kunnen alle deze naarvorschingen niet nuttig zijn, voor de natuurkundige kennis van den mensch, voor de Geneeskonst, en publieke Oeconomie! Hoe veel gebruik, heeft de laatste wetenschap, van deze berekeningen niet reeds gemaakt, in de vaststelling der Lijfrenten, der Tontinen, en der Assurantie - kamers, van allerhande soort! Is de toepassing der berekening, ook niet noodzaaklijk voor dat gedeelte der publieke Oeconomie, 't welk de theörie der Maten, der Munten, der Wissel - banken, en financiëele operatien in zich bevat, benevens die der belastingen, van derzelver door de wet bepaalde verdeeling, van derzelver wezenlijke verdeeling, die zoo menigmaal van de andere afwijkt, en van hare uitwerkselen, op alle gedeelten der maatschappij? -- Hoe vele belangrijke voorstellen, in deze zelfde wetenschap, heeft men alleenlijk volkomen kunnen oplossen, met behulp, van de kennis, welke men verkregen had, van de Natuurlijke Historie, van [p.260] den Landbouw, van de Gewassen, en van de Werktuiglijke of Scheikundige Konsten.

   Zoodanig zijn, in één woord, de algemeene vorderingen der wetenschappen geweest, dat 'er geen eene is, welke men volstrekt geheel, in hare beginselen, of bijzondere deelen, kan kennen, zonder dat men verpligt is, van alle de anderen, hulp te ontleenen.

   Dit tafereel, benevens dat der nieuwe waarheden, waar mede iedere wetenschap is verrijkt geworden, mitsgaders 't geene dezelven verschuldigd zijn, aan de toepassing der theorie, of der methoden, die meer bijzonder tot kundigheden van eene andere soort schijnen te behooren, blootleggende: zullen wij onderzoeken, welke de natuur, en de grenzen zijn, dier waarheden, tot welken de waarneming, en de ondervinding, ons, in iedere wetenschap, kunnen heenleiden; even zoo, zullen wij naargaan, waar in, ten aanzien van iedere derzelven, eigenlijk de gave der uitvinding, dit voornaam vermogen van het menschlijk verstand, waaräan men den naam van genie gegeven heeft, bestaat; en door welke werkingen, de geest, de ontdekkingen, die hij poogt te doen, kan bereiken, en somtijds zelfs tot die kan worden heengeleid, die hij noch zocht, noch kon voorzien. Wij zullen aantoonen, hoe de leerwijzen, die ons tot nieuwe ontdekkingen brengen, ontoereikend kunnen worden, zoodanig, dat de vorderingen eener wetenschap, noodwendig op zekere hoogte moeten stilstaan, zoo geene nieuwe leerwijzen, de [p.261] genie, nieuwe werktuigen kan verschaffen, of het gebruik van die welke zij niet meer kan bezigen zonder verspilling van te veel tijd en moeite, minder moeilijke kan maken.

   Zoo wij ons bepaalden, om de voordeelen aantewijzen, welke men uit het onmiddellijk gebruik der wetenschappen, of uit derzelver toepassing op de konsten, voor het welzijn van bijzondere personen, of voor het geluk der natien, verkregen heeft, zouden wij alleen een gering gedeelte harer weldaden, hebben leeren kennen. De belangrijkste, is welligt, de vernietiging der vooroordeelen en de verbetering van het menschlijk verstand, 't welk gedwongen was, om zich te schikken, naar de verkeerde richting, die het verkreeg, door ongerijmde geloofsstelsels, welke aan de kindsheid van ieder geslacht werden overgeleverd, te gelijk met de verschrikkingen des bijgeloofs, en de vrees der dwinglandij.

   Alle dwalingen, in de Staat- en Zede - kunde, hebben wijsgeerige dwalingen, ten grondslag, die zelve, aan natuurkundige dwalingen, vermaagschapt zijn. 'Er bestaat geen ongerijmd godsdienst stelsel, dat niet op onkunde van de wetten der natuur gegrond is. De uitvinders, en verdedigers dezer ongerijmdheden, konden de agtervolgende volmaking, van 's Menschen Geest, niet voorzien. Zich inbeeldende, dat de menschen van hunnen tijd, alles wisten, wat zij ooit konden weten, en altoos zouden gelooven, 't gene zij toen geloofden, grondeden zij, met vertrouwen, hunne droomerij- [p.262] en, op de algemeene gevoelens huns Lands, en hunner Eeuw.

   De vorderingen in natuurkundige kennis, zijn des te schadelijker voor deze dwalingen, daar zij hen uitroeijen, zonder dat zij hen schijnen aantetasten, en over hen, die dezelve hardnekkig verdedigen, de vernederende bespotlijkheid der onkunde, ten toon spreiden.

   Ter zelfder tijd, moest de, gewoonte, om over de voorwerpen dezer wetenschappen, juist te redeneeren, benevens de naauwkeurige denkbeelden, die men door derzelver methode verkrijgt, en de middelen, om eene waarheid te leeren kennen, en te bewijzen, natuurlijk heenleiden, om dit gevoel, dat ons dwingt, om onze toestemming te geven, aan gevoelens, die op wezenlijke gronden van geloofsbaarheid gebouwd zijn, te vergelijken, met dat, 't welk ons, aan de vooröordeelen, die ons eigen geworden zijn, verbindt, of met dat, 't welk ons noodzaakt, om het gezach, geloof te geven: en deze vergelijking is voldoende, om ons, deze laatste gevoelens te leeren wantrouwen, en om te doen gevoelen, dat men ze indedaad, niet gelooft, dan zelfs, wanneer men zich beroemt dezelven, met de zuiverste oprechtheid te gelooven; en, dit geheim, eenmaal ontdekt zijnde, bespoedigt en verzeekert derzelver uitroeijing.

   Deze voordgang eindelijk, der natuurkundige wetenschappen, welken de driften of het belang niet kunnen verstooren, en dier wetenschappen, waarin geen geboorte, of beroep, of bediening, [p.263] recht kan geven, om te oordeleen, over 't gene men niet in staat is, te verstaan; deze veel zeekerer voordgang, kon niet worden opgemerkt, zonder dat verlichte lieden, met opzicht tot de andere wetenschappen, denzelven zochten nabij te komen; daar door werd hen, op iederen tred, het voorbeeld aangeboden, dat zij moesten volgen, naar het welk zij konden leeren oordeelen, over hunne eigene poogingen, de verkeerde wegen, die zij hadden ingeslagen, kennen, en zich konden leeren wachten, voor de twijfelarij, gelijk voor de ligtgeloovigheid, en zelfs, voor een blind vertrouwen in, en eene geheele onderwerping, aan 't gezach van kundige, en vermaarde lieden.

   Zonder twijfel, leidde de bovennatuurkundige ANALYSIS, tot dezelfde gevolgen heen; doch zij zou alleen, diepzinnige voorschriften gegeven hebben, daar hier, deze zelfde, in werking gebragte, afgetrokkene beginselen, door voorbeelden, toegelicht en door de uitkomst bevestigd werden.

   Tot aan dit tijdvak, waren de wetenschappen, alleen het erfgoed, van enkele lieden geweest; reeds zijn zij meer gemeen geworden, en het oogenblik nadert, waarop hare eenvoudigste grondslaggen, beginselen en methoden, wezenlijk algemeen zullen worden; en 't is dan, dat heure toepassing op de konsten, en heuren invloed, op de algemeene richtigheid der Geesten, eene wezenlijk algemeene nuttigheid verkrijgen zullen.

   Wij zullen de vorderingen der Europeesche Natien, in het onderwijs der kinderen, of der vol- [p.264] wassen menschen, van na bij volgen; vorderingen, die tot hier toe gering zijn, wanneer men het wijsgeerig samenstel van dit onderwijs, alleen in aanmerking neemt, dat genoegzaam overäl, als nog aan schoolsche vooröordeelen, onderworpen is; doch tevens vorderingen, die zeer snel zijn, wanneer men de uitgestrektheid, en de natuur der voorwerpen van het onderwijs, beschouwt, dat genoegzaam niet, dan wezenlyke kundigheden, beoogende, de beginselen van bijna alle wetenschappen, in zich bevat, terwijl menschen van allen ouderdom, in de woordenboeken, uittreksels, en tijdschriften, de kundigheden vinden, die zij behoeven, hoewel niet altoos even zuiver.

   Wij zullen onderzoeken, welke de nuttigheid geweest is, om het mondelijk onderwijs in de wetenschappen, samen te paren, met dat, 't welk men onmiddellijk, door Boeken en oefening verkrijgt; of 'er een wezenlijk voordeel geboren wordt, daar uit, dat de arbeid om versamelingen te maken, een wezenlijk handwerk, en een middel van bestaan, geworden is, dat gewis, het aantal van middelmatige werken vermeerderd, doch tevens voor lieden, die niet dan een gering onderwijs genoten hebben, de middelen vermenigvuldigd heeft, om algemeene kundigheden te verkrijgen. Wij zullen den invloed verklaren, op de vorderingen van 's menschen Geest, van die geleerde Maatschappijen, welke nog lange, een geduchte hinderpaal, voor kwakzalverij, en valsche kennis, wezen zullen; en eindelijk, zullen wij de geschiede- [p.265] nis schetsen, der aanmoedigingen van de vorderingen van 's menschen Geest, door de Regeeringen, en publieke magten, benevens, van de hinderpalen, die zij somtijds in hetzelfde land en op hetzelfde tijdstip, deze vorderingen, hebben in den weg gesteld. Wij zullen doen zien, welke vooroordeelen, of machiavellistische beginselen, hen in dezen tegenstand, bestuurd hebben; en welke baatzuchtige, staatkundige, of zelfs op het algemeen welzijn, gegronde oogmerken, hen geleid hebben, wanneer zij integendeel, deze vorderingen, wilden aanmoedigen en beschermen.

   Het tafereel der schoone konsten, is niet minder schitterend.

   De muziek, is, in zekeren zin, eene nieuwe konst geworden, terzelfder tijd, dat de wetenschap der samenstelling, en de toepassing der berekening, op de trillingen van het geluid - gevend lichaam, en van de lucht, derzelver theorie, hebben toegelicht. De Teekenkonst, welke reeds uit Italie, tot Vlaanderen, Spanje, en Frankrijk, was overgegaan, verhief zich, in het laatste land, tot denzelfden trap, welken zij, in het voorgaande tijdvak, in Italie, bereikt had, en heeft 'er zich zelfs, met meerder luister staande gehouden. De konst van onze schilders, is de konst der RAPHAEL'S en der CORREGIO'S. Alle derzelver manieren, in hunne schoolen bewaard, hebben, wel verre van verloren te raken, zich meer en meer verspreid; 'er is nogthans te veel tijd verloopen, zonder de verschijning eens genie's, dat met [p.266] hun kan vergeleken worden, dan dat men deze langdurige onvruchtbaarheid, niet aan 't geval zou moeten toeschrijven. 't Is niet daaräan, dat de middelen der konst, zouden uitgeput zijn; hoewel het wel slagen, zeker moeijelijker geworden is, -- of daaräan, dat de natuur, ons de volmaakte zintuigen der Italiaanen van de zestientiende Eeuw, zou geweigerd hebben; maar 't is eeniglijk, aan de veränderingen in de staatkunde, en in de zeden, dat men eigenlijk niet het verval der konst, maar derzelver geringe voordbrengselen, moet toeschrijven.

   De Letterkunde, die in Italie, met minder goed gevolg, beoefend was, zonder 'er nogthans te verbasteren, heeft in de fransche taal, zoodanige vorderingen gemaakt, dat deze de eer verdiend heeft, om de algemeene taal van bijna geheel Europa, te worden.

   Het Treurspel, had zich onder de handen van CORNEILLE, RACINE en VOLTAIRE, door agterëenvolgende vorderingen, tot eene, tot hier toe onbekende, volmaaktheid verheven; terwijl het Blijspel aan MOLIERE heeft dank te wijten, dat het veel schielijker, tot zoodanige hoogte gekomen is, welke nog geen eene natie, heeft kunnen bereiken.

    In Engeland, was, van 't begin van dit tijdvak af, en, in enen meer gevorderden tijd, ook in Duitschland, de taal volmaakter geworden. De Dichtkunde, en de konst, om in Proze te schrijven, werden ook daar, -- schoon met minder [p.267] buigzaamheid, dan in Frankrijk, -- aan die algemeene regelen der Rede, en der natuur, die haar moeten besturen, onderworpen. Deze regelen, gelden even zeer, ten aanzien van alle talen, en van alle volken, schoon tot nog toe, alleen een klein aantal derzelver, ze heeft leeren kennen, en zich tot dien juisten, en rechten smaak, heeft weten te verheffen, die niet dan 't gevoel, dezer zelfde regelen is, die heerschte, in de schriften van SOPHOCLES en VIRGILIUS, gelijk in die van POPE of VOLTAIRE; en die de Grieken en Romeinen, even gelijk de Franschen door dezelfde schoonheden deed getroffen zijn, en dezelfde gebreken, deed gevoelen.

   Wij zullen doen zien, wat eigenlijk, bij iedere natie, de vorderingen dezer konsten, heeft bevorderd of vertraagd; door welke oorzaken, onderscheidene soorten van dichtkunde of werken in proza, in verschillende landen, eene zoo ongelijke volmaaktheid bereikt hebben, en hoe deze algemeene regelen, zonder de krenking zelfs, der beginselen, waaröp zij gebouwd zijn, kunnen gewijzigd worden, door de zeden, en de gevoelens dier volken, die van de voordbrengselen dezer konsten, genot moeten hebben, en door de natuur zelfs, van het gebruik, waartoe de verschillende soorten derzelver, bestemd zijn. Zoo kan, bij voorbeeld, het Treurspel, dat dagelijks, voor een klein getal aanschouwers, in eene zaal van geringe uitgestrektheid vertoond wordt, dezelfde beoefenende regelen niet hebben, als het Treurspel, 't [p.268] geen wordt opgezongen, op een onmeetbaar groot tooneel, en op plegtige Feesten, waartoe een geheel Volk genoodigd is. Wij zullen trachten te bewijzen, dat de regelen van den smaak, even zoo algemeen en bestendig, doch wanneer men haar moet toepassen, op de onmiddelijke beoefening, eener in gebruik zijnde konst, ook voor het zelfde soort van wijzigingen vatbaar zijn, als de andere wetten, der zedelijke en natuurkundige waereld.

   Wij zullen aantoonen, hoe de drukkonst, die werken zelve, die bestemd waren, om in 't openbaar gelezen of opgezegd te worden, vermenigvuldigende en verspreidende, dezelve in handen van een aantal lezers bragt, dat onvergelijkelijk grooter was, dan dat der aanschouwers; hoe, genoegzaam alle belangrijke beslissingen, in talrijke vergaderingen uitgebragt, bepaald wordende, naar 't onderwijs, dat derzelver Leden, door middel der Boeken erlangden, daar door, tusschen de regelen van de konst om te overreden, bij de ouden, en bij de hedendaagschen, een verschil moet geboren worden, dat evenredig is, aan het onderscheiden uitwerksel, dat zij moeten voordbrengen, en aan de middelen, die zij gebruikten; en eindelijk, -- daar men zich bij de Ouden alleen bepaalde, tot het lezen van eene zekere soort van werken, bij voorbeeld, geschiedenis, of wijsgeerte; -- hoe de gemaklijkheid, om door middel der drukkonst, zich aan meerder ontwikkelingen, en bijzonderheden overtegeven, ook op deze zelfde regelen, invloed heeft moeten hebben. [p.269]

   De vorderingen der Wijsgeerte, en der Wetenschappen, hebben die der Letterkunde begunstigd, en deze, heeft op hare beurt, de studie der wetenschappen gemaklijker, en de wijsgeerte meer populair gemaakt. Zij hebben elkanderen, onderling ondersteund, in weêrwil van de poogingen der onkunde, en der dwaasheid, om tweedragt onder hen te zaaijen, en hen tot vijanden, van elkanderen te maken. De geleerdheid, die door de onderwerping aan menschlijk gezach, en den eerbied voor oude dingen, bestemd scheen, om de zaak der schadelijke vooroordeelen te ondersteunen, heeft nogthans medegewerkt, om dezelve uitteroeijen, wijl de wetenschappen, en de wijsgeerte, haar den fakkel eener meer verlichte critiek hebben aangeboden. Zij had het verschillend gezach, reeds weten te waardeeren, en onder elkanderen, weten te vergelijken, en zij had volëind, met hetzelve, aan het gebied der Reden te onderwerpen. Zij had de ongerijmde vertellingen, en de gebeurtenissen, die met de waarschijnlijkheid streden, verworpen; doch de getuigenissen, waarop dezelven gegrond waren, aantastende, heeft zij deze zelfs, vervolgens weten te verwerpen, in weêrwil, van de kracht derzelver, en zulks, om alleen gehoor te geven, aan zoodanige bewijzen, die de natuurlijke of zedelijke onwaarschijnlijkheid van buitengewoone voorvallen, overtroffen.

   Alle verstandelijke bezigheden der menschen dus, hoe verschillend dezelven ook wezen mogen, door hunne Voorwerpen, hunne Leerwijzen, of door [p.270] de hoedanigheden van den Geest, die zij verëisschen, hebben het hunne toegebragt, tot de vorderingen der menschlijke Reden. Het is, in de daad, met het geheele samenstel, van den arbeid der menschen, gelegen, als met een welgemaakt Werk, welks deelen op eene geregelde wijze, onderscheiden, nogthans naauw verbonden moeten zijn, alleen een enkel geheel moeten uitmaken, en tot een eenig oogmerk moeten strekken.

   Intusschen, een algemeen overzicht, over het menschdom latende gaan, zullen wij aantoonen, dat de ontdekking der ware methoden, in alle Wetenschappen, de uitgetrektheid der theörien, die zij bevatten, derzelver toepassing, op alle voorwerpen der natuur, en op alle behoeften der menschen, de verschillende wegen van gemeenschap die tusschen dezelve zijn vast gesteld, het groot aantal, van hen, die ze beoefenen, en eindelijk de vermenigvuldiging der drukkerijen, voor ons voldoende waarborgen zijn, dat geene dezer vorderingen, in 't toekomende, van die hoogte, waaröp wij hen gezien hebben, zou kunnen vervallen. Wij zullen doen opmerken, dat de beginselen der Wijsgeerte, de grondregelen der vrijheid, en de kennis van de wezenlijke Rechten van den mensch, en van zijne ware belangen, onder een te groot getal van natiën verspreid zijn, en de gevoelens van een te groot aantal verlichte Lieden besturen, dan dat men zou behoeven te vreezen, haar ooit weder in de vergetelheid te zien nederdalen. [p.271] En, welke vrees, zou men nog kunnen voeden, daar de twee talen, die het meeste gesproken worden, tevens de talen dier twee volken zijn, die de volkomenste vrijheid genieten, en derzelver beginselen het beste hebben leeren kennen; zoo dat geene samenspanning van dwingelanden, noch eenige staatkundige instellingen, meer kunnen beletten, dat de Rechten der Reden, en der Vrijheid, in deze twee talen, niet openlijk verdedigd worden.

   Doch, zoo alles ons borg blijft, dat het menschlijk geslacht, tot deszelfs oude barbaarsheid niet meer vervallen zal; zoo alles ons verzeekert, tegens dat lafhartig en bedorven stelsel, dat hetzelve veroordeelt, tot altoosdurende slingeringen tusschen de waarheid en de dwaling, de vrijheid en de dienstbaarheid, zoo zien wij, terzelfder tijd, de wetenschappen, alleen nog maar, een klein gedeelte van den Aardbol beslaan, en het getal van hen, die wezenlijke kundigheden bezitten, geheel tot niet worden, in vergelijking, van het ontzaglijk aantal van menschen, die als nog aan vooröordeelen en onwetenheid zijn overgeleverd. Wij zullen geheele Landstreken ontmoeten, die nog in slavernij gedompeld, niet dan natien vertoonen, die, verlaagd door de ondeugden ener beschaving, welkers voordgang door het bederf vertraagd wordt, als nog in de kindsheid harer eerste tijdperken, verkeeren. Wij zullen zien, dat de arbeid dezer laatste tijden, veel heeft toegebragt, voor de vorderingen van 's menschen Geest, doch [p.272] zeer weinig, voor de volmaking van 't menschlijk geslacht; veel voor 's menschen Roem, iets voor zijne Vrijheid, doch genoegzaam nog niets voor zijn geluk. Op het een of ander standpunt, worden onze oogen, door een schitterend Licht getroffen, doch dikke nevelen, bedekken als nog, eenen onäfmeetlijken gezichts kring. De Geest des Wijsgeers, berust, wel te vreden, in een klein getal van voorwerpen, doch het jammerlijk schouwspel der domheid, der slavernij, der buitensporigheid en der barbaarsheid, bedroeft hem nog meermalen; en de menschenvriend kan geen onvermengd vermaak genieten, dan wanneer hij zich, aan de stille verwachtingen der toekomst overgeeft.

   Zie daar de voorwerpen, die het historiesch tafereel der vorderingen der vorderingen van 's menschen Geest moeten uitmaken. Terwijl wij dezelven voorstellen, zullen wij bovenal trachten aantetoonen, welke de invloed dezer vorderingen, op de gevoelens, en het welzijn van de geheele massa der onderscheidene natien, in de verschillende tijdperken van haar staatkundig bestaan, geweest is; wij zullen poogen te doen zien, welke waarheden zij hebben leeren kennen, van welke dwalingen zij genezen zijn, welke deugdzame hebbelijkheden zij verkregen hebben, en door welke nieuwe ontwikkeling harer vermogens, eene gelukkiger evenredigheid tusschen dezelve, en hare behoeften, is daargesteld geworden; terwijl wij, aan den anderen kant, zullen aantoonen, aan welke vooröordeelen zij verslaafd zijn geweest, welke Godsdienstige of Staat- [p.273] kundige bijgeloovigheden, bij haar zijn ingevoerd, door welke ondeugden, de onwetenheid en de willekeurige magt, haar bedorven hebben, en aan welke elenden, zij door 't geweld, en door hare eigene ontäarting, onderworpen zijn geworden.

   Tot hier toe, is de Staatkundige geschiedenis, even gelijk die der Wijsgeerte, en der Wetenschappen, alleen de geschiedenis van eenige menschen geweest; het geen eigenlijk het menschlijk geslacht uitmaakt; de geheele versameling van huisgezinnen, die genoegzaam geheel van hunnen arbeid bestaan, is, tot nog toe, vergeten geworden; en zelfs onder de klasse van hen, die aan publieke bedieningen toegewijd, niet voor zich zelven, maar voor de Maatschappij arbeiden, en welker bezigheid bestaat, in andere menschen te onderwijzen, te regeeren, te verdedigen, of bij te staan, hebben de Hoofden alleen, de opmerkingen der Geschiedschrijvers, naar zich getrokken.

   Om de Geschiedenis van ondelige personen samen te stellen, is het voldoende, de gebeurtenissen bijëentesamelen; doch die eener versameling van menschen, kan alleen op waarnemingen gegrond zijn; en, om dezelven uittekiezen, en de wezenlijke trekken dier Geschiedenis optemaken, moet men reeds kundigheden verkregen hebben, en genoegzaam even zoo veel Wijsgeerte, als 'er noodig is, om deze waarnemingen wel te gebruiken.

   Daarënboven, verkregen deze waarnemingen, omtrent gemeene dingen, die aller ogen treffen, en die ieder, wanneer hij wil, door zich zelven, [p.274] kennen kan. Genoegzaam alle de waarnemingen dus, welke men versameld heeft, is men aan Reizigers en vreemdelingen verschuldigd, om dat deze dingen, zoo gemeen, op de plaats waar zij bestaan, voor hen, voorwerpen van weetgierigheid waren; doch ongelukkiglijk zijn deze Reizigers bijna altoos onächtzame waarnemers; zij zien de voorwerpen, met te grooten spoed, bezield met de vooröordelen van hun Land, en dikwerf door de oogen der inwooners van de streken, die zij doortrekken. Zij raadplegen hen, wien het geval, hun heeft doen ontmoeten, en het is belang, partijzucht, nationale trots, of bijzondere geäartheid, welke, genoegzaam altoos, het antwoord in den mond geven.

   'T is dus niet eeniglijk, aan de laagheid des Geschiedschrijvers -- gelijk men met reden aan die der Eenhoofdige Regeeringen, verweten heeft, -- dat men, het gebrek moet toeschrijven, aan Gedenkteekenen, naar welke men, dit meest belangrijk gedeelte van 's menschen Geschiedenis, zou hebben kunnen schetsen.

   Men kan dit gebrek niet dan onvolmaaktelijk verhelpen, door de kennis der wetten, der beöefenende beginselen van de Regeering, en publieke Oeconomie, of door die der Godsdienstige en algemeene vooröordeelen.

   In de daad, de beschrevene wetten, en de wetten, die worden uitgeöefend; de beginselen van hen die regeeren, en de manier, waarop hunne handelingen, gewijzigd worden, door de gezind- [p.275] heid der genen, die geregeerd worden; de instellingen, zoodanig, als zij door menschen gemaakt worden, en de daadlijk in werking gebragte instellingen; de Godsdienst, die in Boeken vervat is, en de Godsdienst des Volks; de schijnbare algemeenheid eens vooröordeels, en de wezenlijke toestemming, die hetzelve verkregen heeft, kunnen op die wijze verschillen, dat de uitwerkselen volstrekt ophouden te beäntwoorden, aan de openbare en bekende zaken.

   'T is op dit gedeelte van de Geschiedenis des menschdoms, het meest duistere en verwaarloosde, en voor 't welk, zoo weinig geschikte stof te vinden is, waaröp men in dit tafereel, vooräl oplettend zal zijn; en, 't zij men van eene ontdekking, van eene belangrijke theorie, van een nieuw samenstel van wetten, of van eene staatkundige omwenteling, rekenschap geve, men zal zich bezig houden, om te bepalen, welke uitwerkselen daar uit hebben moeten geboren worden, voor het talrijkste gedeelte van iedere Maatschappij; want dit is eigenlijk het ware voorwerp der Wijsgeerte, wijl alle tusschen beide komende uitwerkselen dier zelfde oorzaken, niet anders kunnen worden aangemerkt, dan als middelen, om op dit gedeelte, dat wezenlijk de massa van het Menschdom uitmaakt, te werken.

   Wanneer men deze laatste schakel der keten bereikt heeft, wordt de waarneming der voorledene gebeurtenissen, mitsgaders de door overdenking verkregene kundigheden, wezenlijk nuttig. En, [p.276] wanneer men tot deze hoogte gekomen is, is het dat de menschen hunne wezenlijke aanspraak op Roem, ontdekken, of met een verzeekerd vermaakde vorderingen hunner Reden genieten kunnen; Dan alleen is het, dat men oordeelen kan, over de Wezenlijke volmaking van het menschlijk geslacht.

   Dit denkbeeld, om alles tot dit laatste punt terug te brengen, wordt door de Rechtvaardigheid, en door de Reden voorgeschreven; doch men zou welligt in verzoeking komen, om hetzelve, als hersenschimmig aantemerken, daar, zulks nogthans het geval niet is: twee treffende voorbeelden zullen genoegzaam zijn, om dit te bewijzen.

   Het bezit, der gemeenste voorwerpen van Levens onderhoud, die met eenige ruimte, in de behoeften voorzien, van den mensch, wiens handen, onzen grond, vruchtbaar maken, is men verschuldigd, aan de langdurige poogingen, eener, door de wetenschappen, toegelichte vlijt; en van dezen tijd af, verbindt zich dit bezit, door de Geschiedenis, aan de overwinning door de Grieken bevochten, bij het Eiland Salamis, zonder welke zege, de nevels der Oostersche willekeurige magt, de geheele Aarde dreigden te bedekken. -- De Matroos, die door eene naauwkeurige waarneming der Lengte, voor Schipbreuk bewaard wordt, is het leven verschuldigd, aan eene theorie, die door eene keten van waarheden, opklimt, tot ontdekkingen, die in de Schoole van PLATO gedaan, en gedurende twintig Eeuwen, volstrekt nutteloos gebleven waren. [p.277]